LỜI NÓI ĐẦU -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 4
HƯỚNG
DẪN
SỬ
DỤNG
GIÁO
TRÌNH
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 6
CHƯƠNG 1 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 9
NHỮNG VẤN
ĐỀ
CHUNG
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 9
1. Cơ sở lý luận-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 9
1.1. Khái niệm di sản -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 9
1.2. Khái niệm di sản văn hóa-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐11
1.3. Khái
niệm về
di sản văn
hóa vật thể
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐11
1.4. Khái niệm về di sản văn hóa phi vật thể-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐13
2. Đặc điểm và
các nguyên
tắc bảo tồn
di sản văn hóa
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 20
2.1. Đặc điểm về tính xác thực-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐20
2.2. Các nguyên
tắc bảo tồn
di sản văn
hóa -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐24
3. Những nội dung
cơ bản của Công
ước UNESCO về
di sản -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 27
3.1. Những nội dung cơ bản của Công ước UNESCO về Bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới năm 1972 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐27
3.2. Những nội dung cơ bản của Công ước UNESCO về Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể năm 2003-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐29
3.3. Những nội dung cơ bản của Công ước UNESCO về các biện pháp ngăn cấm xuất nhập khẩu và chuyển giao trái phép
quyền sở hữu tài sản văn hóa 1970 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐32
4. Những văn
bản pháp
lý về bảo tồn di
sản văn hóa
ở Việt
Nam từ năm 1945 đến nay
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐
33
4.1. Các
văn bản pháp
lý trước khi
có Luật Di
sản văn hóa
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐33
4.2. Luật
Di sản văn
hóa và văn
bản hướng dẫn
thi hành -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐33
TÀI LIỆU THAM KHẢO
CHƯƠNG
1-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 36
Câu hỏi hướng dẫn ôn tập Chương 1 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 37
Định hướng thảo luận -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 37
Bài tập thực hành -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 37
DI SẢN VĂN HÓA VẬT THỂ-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 38
1. Tổng quan về di sản văn hóa vật thể-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 38
1.1. Các
loại hình
di sản là
di vật, cổ
vật, bảo
vật quốc gia
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐38
1.2. Loại
hình di
tích lịch
sử-văn hóa
và danh lam
thắng cảnh
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐38
2. Phương pháp nghiên cứu, sưu tầm di sản văn hóa vật thể -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 44
2.1. Đối
tượng di
sản văn hóa
vật thể cần
sưu tầm -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐45
2.2. Các
nguyên tắc
và cách xử
lý di sản
trong quá
trình sưu
tầm -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐48
2.3. Phương
pháp tiến
hành sưu
tầm -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐49
2.4. Các
giai đoạn
tiến hành
sưu tầm-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐51
2.5. Cách
ghi chép, lập
hồ sơ di
sản văn hóa
vật thể -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐55
3. Bảo tồn
và phát
huy di
tích lịch
sử văn
hóa – danh lam
thắng cảnh
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 61
3.1. Các nguyên tắc cơ bản -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐61
3.2. Lập
hồ sơ di
tích lịch
sử văn hóa
và danh lam
thắng cảnh-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐62
Tài liệu tham khảo Chương 2 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 70
Câu hỏi hướng
dẫn
ôn
tập
chương
2-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 70
Định hướng thảo luận -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 70
Bài tập thực hành -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 72
CHƯƠNG 3 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 73
DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 73
1. Tổng quan về di sản văn hóa phi vật thể -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 73
1.1. Các loại
hình di sản
văn hóa phi
vật thể -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐73
1.2. Cộng đồng -
Sự
đồng
thuận
và
tham
gia
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 102
1.3. Nhận
dạng giá
trị di sản
văn hóa phi
vật thể -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 106
2. Phương pháp nghiên cứu, điều tra di sản văn hoá phi vật thể-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 106
2.1. Các nguyên tắc cơ bản -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 106
2.2. Phương
pháp nghiên
cứu điền dã
di sản văn
hóa phi vật
thể -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 114
2.3. Một số
biểu mẫu và
bảng hỏi nghiên
cứu điền dã -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 124
3. Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 132
3.1. Kiểm kê, nhận diện
giá trị -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 132
3.2. Tư liệu hóa -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 133
3.3. Truyền dạy, đào tạo -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 134
3.4. Phục hồi-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 134
3.5. Bảo
tồn không gian
văn hóa -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 134
3.6. Bảo
vệ
con người –
trao
truyền
và
kế
thừa-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 135
3.7. Nâng cao nhận
thức,
phổ
biến,
giáo dục -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 135
3.8. Phát triển bền vững -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 136
3.9. Chính sách và quản lý-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 137
Tài liệu tham khảo chương 3 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 137
Câu hỏi hướng dẫn ôn tập Chương 3 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 138
Định hướng thảo luận -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 138
Bài tập thực hành -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 140
CHƯƠNG 4 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 142
CÁC DI SẢN THÊ GIỚI Ở VIỆT NAM -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 142
1. Di sản văn hóa vật thể -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 142
1.1. Quần thể di
tích cố
đô Huế -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 142
1.2. Phố cổ Hội An -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 145
1.3. Khu di tích Mỹ Sơn -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 147
1.4. Khu Trung
tâm Hoàng thành Thăng Long – Hà
Nội -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 150
1.5. Di tích Thành Nhà Hồ -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 152
2. Di sản thiên nhiên và di sản hỗn hợp -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 154
2.1. Di sản thiên nhiên
Vịnh
Hạ
Long
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 154
2.2. Di
sản thiên nhiên
Vườn Quốc
gia Phong Nha
– Kẻ Bàng
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 158
2.3. Quần
thể danh thắng
Tràng An
(di sản thiên
nhiên và
văn hóa) -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 166
3. Di sản tư liệu -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 176
3.1. Thơ văn
trên
kiến trúc
cung đình Huế -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 176
3.2. Châu bản triều Nguyễn -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 180
3.3. Mộc
bản trường
học
Phúc
Giang
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 182
3.4. Mộc bản triều Nguyễn -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 186
3.5. Mộc
bản chùa Vĩnh
Nghiêm -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 189
3.6. Bia
Đề danh tiến
sĩ tại Văn
Miếu -
Quốc Tử
Giám (Hà
Nội) -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 192
4. Các di sản văn hóa phi vật thể đại diện của Nhân loại -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 194
4.1. Nhã nhạc
– Âm
nhạc cung
đình
Việt Nam-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 194
4.2. Không gian văn hóa
Cồng Chiêng Tây Nguyên-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 197
4.3. Dân
ca quan họ
Bắc Ninh -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 201
4.4. Hội Gióng -
ở đền Phù Đổng và đền
Sóc
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 202
4.5. Tín
ngưỡng thờ
cúng Hùng
Vương ở
Phú Thọ -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 204
4.6. Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam
Bộ
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 207
4.7. Dân
ca Ví Giặm
Nghệ Tĩnh
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 209
4.8. Thực
hành Tín
ngưỡng thờ
Mẫu Tam phủ
của người Việt
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 212
4.9. Nghi
lễ và trò
chơi kéo
co -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 214
4.10. Hát xoan Phú Thọ
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 216
4.11. Nghệ thuật Bài Chòi -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 219
Tài liệu tham khảo chương 4 -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 221
Câu hỏi hướng dẫn ôn tập chương 4-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 222
Định hướng thảo luận -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 222
Bài tập thực hành -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 222
TÀI LIỆU THAM KHẢO -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 223
PHẦN PHỤ LỤC -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 226
LỜI NÓI ĐẦU
Di
sản là tài sản của thế hệ trước để lại cho thế hệ chúng ta, di sản bao gồm tất
cả mọi thứ mà con người muốn giữ lại,
từ không gian, cảnh quan thiên nhiên, môi trường đến các làn điệu dân ca. Di
sản bao gồm cả di sản vật thể và phi vật thể. Di sản có mặt ở khắp mọi nơi và liên quan tới tất cả mọi
người, mọi cộng đồng. Di sản văn hóa là tài sản của cộng đồng các dân tộc Việt
Nam, cần được trân trọng, gìn giữ và phát huy.
Lĩnh vực di sản văn hóa là lĩnh vực rộng với nhiều quan điểm tiếp cận
khác nhau, cho đến nay vẫn còn nhiều tranh luận. Giáo trình này chỉ hệ thống
những vấn đề cơ bản nhất về di sản văn hóa vật thể và phi vật thể mục đích tiến
tới vấn đề bảo tồn và phát huy di sản văn hóa sao cho phù hợp nhất với đặc điểm
văn hóa Việt Nam và phù hợp với điều kiện hội nhập hiện nay.
Với mục đích cung cấp cho người học những kiến thức cơ bản về di sản
văn hóa vật thể và phi vật thể, người học hiểu được những kiến thức lý luận về
di sản văn hóa, có thể nhận diện, phân loại các loại hình văn hóa vật thể và
phi vật thể. Từ đó có thể nhận biết được các loại hình di sản đã mất, các di
sản đang bị mai một và các di sản đang còn tồn tại ở cộng đồng. Trên cơ sở đó, người học có thể lập
hồ sơ, phân loại di sản để có
thể lưu giữ, bảo tồn và phát huy di săn văn hóa của cộng đồng dân tộc
mình.
Bố cục giáo trình được bố cục làm 4 chương, Chương 1 tập trung vào
những chủ đề của Di sản như: khái niệm di sản, Lịch sử quản lý di sản văn hóa ở
Việt Nam, Luật Di sản văn hóa, các công ước quốc tế về di sản văn hóa, các khái
niệm, cơ sở lý luận về di sản và nêu những đặc điểm cơ bản nhất về di sản văn
hóa ở Việt Nam; Chương 2, giáo trình tập trung đi sâu vào lĩnh vực di sản văn
hóa vật thể như phân loại, phương pháp sưu tầm, lập hồ sơ di sản văn hóa vật
thể, bảo tồn và phát huy di sản văn hóa vật thể; Chương 3, giáo trình tập trung
trình bày các loại hình di sản văn hóa phi vật thể, phương pháp ghi chép, lập
hồ sơ dỉ sản văn hóa phi vật thể; Chương 4, giáo trình giới thiệu các loại hình
Di sản văn hóa vật thể và phi vật thể ở Việt Nam đã được UNESCO công nhận.
Là
người tham gia giảng dạy và nghiên cứu về di sản tại Trường Đại học Văn hóa
TP.HCM từ năm 1997, tôi nhận thấy hầu hết các khoa/ngành trong Trường đều có giảng
dạy
môn học liên quan đến di sản như: khoa Di sản Văn hóa, khoa Quản lý văn hóa, khoa Văn hóa học, khoa Văn hóa dân tộc thiểu số, khoa Du lịch và bộ môn Truyền thông với mục tiêu đào tạo có những tương
đồng và khác biệt, mỗi môn học liên quan đến di sản văn hóa ở các khoa/ngành
trên được bố trí thời lượng 2 tín chỉ. Tôi chủ biên giáo trình này với mong
muốn nội dung có thể sử dụng cho tất cả các ngành học có liên quan đến lĩnh vực di sản văn hóa. Giáo trình
đã biên tập từ tổng thể lý thuyết, lý luận về di
sản đến chi tiết các loại hình di sản với dung lượng có thể giảng dạy trong 4 tín chỉ. Tùy từng mục tiêu của chương trình học ở các
khoa/ngành ở Trường Đại học Văn hóa TP.Hồ Chí Minh và các trường thuộc lĩnh vực
khoa học xã hội và nhân văn, giảng viên có thể sử dụng những chương/phần/mục
phù hợp trong giáo trình này để thiết kế tập bài giảng của riêng mình.
Chúng
tôi xin chân thành cảm ơn Vụ Đào tạo và Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể
thao và Du lịch, Văn phòng UNESCO tại Việt Nam, Ban Giám hiệu Trường Đại học Văn hóa TP.Hồ Chí Minh, các thầy cô giáo
khoa Di sản văn hóa và các đồng nghiệp đã tham gia hỗ trợ, biên soạn và góp ý
cho tôi trong suốt thời gian qua. Mặc dù đã cố gắng hết sức, chúng tôi cho rằng
nội dung giáo trình còn nhiều vấn đề chưa được đề cập tới hoặc đề cập sơ sài,
kính mong quý vị đọc giả đóng góp để công trình ngày càng hoàn thiện hơn.
Vì sự nghiệp giáo dục, chúng tôi rất trân trọng nhận được sự đóng góp chân thành và xây dựng của quý vị, xin quý vị đọc giả
gửi ý kiến về địa chỉ: Lâm Nhân, Trường Đại học Văn hóa TP.HCM, số 51 Quốc
Hương, phường Thảo Điền, quận 2. Điện thoại: 0835106501; Email: lam_nhan@yahoo.com.
Trân trọng!
Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 10 tháng 12 năm 2017
LÂM NHÂN
HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG GIÁO TRÌNH
Giáo
trình này được biên soạn đầy đủ các nội dung về di sản văn hóa với mục đích sử
dụng chung cho tất cả các ngành học có giảng dạy học phần Di sản văn hóa. Chính
vì vậy, dung lượng của giáo trình này là 4 tín chỉ. Trong khi đó, các học phần về Di sản
văn hóa trong chương trình đào tạo của nhiều ngành học thường có dung
lượng là 2 tín chỉ với mục tiêu và đối tượng khác nhau. Ví dụ như ngành Du
lịch, người học chỉ cần nắm được khái niệm về di sản và nội dung, giá trị các
loại hình di sản được UNESCO công nhận; ngành Di sản văn hóa và ngành Văn hóa
dân tộc thiểu số lại tập trung đi sâu vào nghiên cứu, sưu tầm, bảo tồn và phát
huy giá trị di sản; ngành Văn hóa học và Truyền thông văn hóa lại cần nắm rõ
các loại hình di sản văn hóa vật thể và phi vật thể để tìm hiểu và nghiên cứu.
Tùy theo mục tiêu của từng ngành, giảng viên có thể sử dụng giáo trình này để
biên soạn lại tập bài giảng cho riêng mình.
Chương 1:
·
Mục
tiêu chung: Nắm được những khái niệm lý thuyết, quan điểm về di
sản văn hóa của Việt Nam và trên thế giới
·
Mục tiêu cụ thể:
-
Hiểu những khái niệm cơ bản về di sản, di sản văn hóa, di sản văn hóa vật thể, phi vật
thể;
- Nắm được những đặc điểm, nguyên
tắc bảo tồn di sản văn hóa
- Nhận biết được lịch sử quản lý di sản văn hóa ở Việt Nam từ trước đến nay
- Phân biệt được sự tương đồng và khác biệt giữa Luật Di sản văn hóa và các Công ước
về di sản của UNESCO
- Hiểu và vận dụng được việc thực thi pháp luật về di sản văn hóa.
Chương 2
·
Mục
tiêu chung: Nhận diện được các loại hình di sản văn hóa vật thể,
từ đó có thể tiến hành nghiên cứu,
bảo tồn và phát huy giá trị của di sản.
·
Mục tiêu cụ thể:
- Nhận diện được các loại hình di sản văn hóa vật thể
-
Phác thảo ra được đối tượng các di sản văn hóa vật thể là hiện vật cần tiến hành sưu tầm
- Lập kế hoạch tiến hành điều tra, khảo sát sưu tầm di sản văn hóa vật thể là hiện vật
- Có khả năng nghiên
cứu, lập hồ sơ các di sản văn hóa
Nắm được các phương pháp, quy trình tiến hành bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa vật thể.
Chương 3
·
Mục
tiêu chung: Sinh viên có thể nhận diện được các loại hình di sản
văn hóa phi vật thể, từ đó có thể
tiến hành nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa phi vật
thể
·
Mục tiêu cụ thể:
- Nhận diện được các loại hình di sản văn hóa phi vật thể
-
Phác thảo ra được đối tượng các di
sản văn hóa phi vật thể ở trong cộng đồng cần tiến hành nghiên cứu, sưu tầm
- Lập
kế hoạch tiến hành điều tra, khảo sát nghiên cứu sưu tầm các loại hình di sản
văn hóa phi vật thể
- Có khả năng nghiên
cứu, lập hồ sơ các di sản văn hóa phi vật thể
Nắm được các phương pháp, quy trình tiến hành bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa phi vật thể.
Chương 4
·
Mục
tiêu chung: Sinh viên có thể nhận diện được tất cả các loại hình
di sản văn hóa vật thể và phi vật thể ở Việt Nam được UNESCO công nhận. Hiểu
được các tiêu chí công nhận của UNESCO, giá trị nổi bật toàn cầu của các di
sản.
·
Mục tiêu cụ thể:
-
Nhận diện được đặc điểm, giá trị các loại hình di sản văn hóa vật thể và phi vật thể ở
Việt Nam được UNESCO công nhận
- Hiểu được quy trình công nhận của UNESCO về giá trị nổi bật toàn cầu của các loại hình di sản ở Việt Nam đã được công
nhận
-
Đề xuất các biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa.
Căn
cứ vào mục tiêu chung và mục tiêu cụ thể của từng chương, tôi xin gợi ý các
ngành học có thể sử dụng nội dung của giáo trình này để biên tập lại thành tập
bài giảng cho ngành của mình như sau:
1.
Ngành Bảo tàng học: nội dung Giáo
trình này có thể biên tập, sử dụng cho các học
phần về sưu tầm hiện vật bảo tàng (chương 2); Phương pháp nghiên cứu sưu tầm di
sản văn hóa phi vật thể (chương 3).
2.
Ngành Văn hóa học và Truyền thông
văn hóa: Sử dụng hoàn toàn nội dung của chương 1, giới thiệu ngắn gọn về Công
ước UNESCO, lược bỏ phần Các văn bản pháp lý
trước khi có Luật Di sản văn hóa; Chương 2, sử dụng phần tổng quan về các loại
hình di sản văn hóa vật thể; Chương 3, sử dụng phần tổng quan về di sản văn hóa
phi vật thể; Chương 4, giới thiệu ngắn gọn các di sản văn hóa ở Việt Nam được
UNESCO công nhận.
3.
Ngành Văn hóa dân tộc thiểu số Việt
Nam: Sử dụng từ Chương 1 đến Chương 3. Không bố trí sinh viên học Chương 4.
4.
Ngành Du lịch và Quản trị dịch vụ
du lịch và lữ hành: sử dụng một phần khái niệm ở chương 1, Luật Di sản văn hóa;
Chương 2 và Chương 3 nên gộp vào nhau, giới thiệu tổng quan các loại hình di
sản văn hóa vật thể và phi vật thể; Chương 4, đi sâu giới thiệu để người học có
thể hiểu rõ được lịch sử của các loại hình di sản, giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học nổi bật toàn cầu của di
sản, các nguy cơ và thách thức đối với di sản,…
CHƯƠNG 1 NHỮNG
VẤN ĐỀ CHUNG
(10 tiết)
1. Cơ sở lý luận
1.1. Khái niệm di sản
Di sản (遺產), theo từ điển Hán Việt, là của cải do người trước để lại1. Nói cách khác, di
sản
là tài sản của thế hệ trước để lại cho thế hệ chúng ta, di sản bao gồm tất cả
mọi thứ mà con người muốn giữ lại, từ không gian, cảnh quan thiên nhiên, môi
trường đến các làn điệu dân ca. Di sản hiện diện ở bất kỳ nơi nào và bất kỳ vật
gì, hiện tượng gì cũng có thể trở thành di sản nếu chúng có giá trị đối với cá
nhân hoặc cộng đồng nào đó.
Trong tác phẩm Di sản Quản lý, diễn giải và bản sắc của Peter
Howard,2 từ “di sản” có mối
quan hệ rõ ràng và tương đối đơn giản với khái niệm thừa kế - thực chất từ
tiếng Pháp héritage vẫn được sử dụng duy nhất trong nghĩa “tài sản thừa kế”.
Một cuốn từ điển đưa ra hai định nghĩa từ tiếng Anh di sản: “Rằng đó là được,
hoặc có thể được thừa kế” nêu ra phạm
vi thú vị của di sản mà chưa được sở hữu, nhưng có thể được sở hữu một ngày nào
đó sau này; định nghĩa khác, “hoàn cảnh hoặc lợi ích mà các thế hệ trước truyền
lại”, giữ liên hệ chặt chẽ với khái niệm thừa kế, nhưng mở rộng ra ngoài sự sở hữu trước mắt để bao gồm cả nhóm di
sản và di sản có thể không có hình thức vật thể.
Nó có thể không là “vật” nhưng có thể, ví dụ, là một danh hiệu thừa kế. Quả
thực, từ này hiện nay thường xuyên
được sử dụng trong ý nghĩa sinh học đề cập đến gen của chúng ta. Đặc điểm khác ở đây là “giá trị”. Mặc dù mọi “hoàn cảnh”
đều được chấp nhận là di sản,
nhưng những hoàn cảnh không có giá trị thì không được đánh giá quan trọng bằng
những hoàn cảnh có giá trị đối với cộng đồng.
Peter Howard cũng cho rằng, sẽ là vô lý nếu suy nghĩ chúng ta chỉ thừa hưởng những
điều tốt đẹp từ quá khứ – nếu như vậy thì sự giàu có là di sản còn sự nghèo nàn thì
1 Nguyễn Quốc Hùng (1975) HánViệt
Tân Từ điển, NXB Khai Trí, tr. 56
2 Peter Howard (2003),
Di sản - quản lý, diễn giải và bản sắc, Continuum, New York Tower Building, 11 York
street, London, SEI 7NX; No:15, 26 street East, New York, NY 10010, tr 5.
không phải. Tuy nhiên, định nghĩa này nêu lên một vấn đề có tầm quan trọng sâu
sắc. Trên thực tế, người ta thừa nhận rộng rãi rằng di sản là “tốt”; mỗi người,
mỗi cộng đồng nên có di sản. Con người có khả năng phá huỷ, quên đi và chối bỏ
di sản mà họ không muốn có chúng. Bởi vì, mọi di sản không có nghĩa là dễ chịu3.
Di sản đã được miêu tả như là “bất cứ thứ gì bạn muốn”. Ý muốn là quan trọng;
những thứ thực sự được kế thừa không trở thành di sản cho đến khi chúng được
thừa nhận là di sản. Sự nhận ra là tất cả. Di sản có thể được xem như bất cứ
thứ gì mà ai đó mong ước bảo tồn hoặc sưu tầm, và chuyền lại cho các thế hệ mai
sau.
Theo truyền thống, các học giả nghiên cứu di sản đến từ các môn học
nghiên cứu một số hiện tượng và đồ tạo tác tầm thường được sưu tập và bảo tồn.
Quả thực, tương đối thường xuyên các vật này trước hết trở thành di sản là do
sự quan tâm khoa học. Tuy nhiên, trọng tâm của sự quan tâm vào động lực bảo tồn
và vào khách tham quan để những thứ được bảo tồn chứng minh ngay lập tức sự
tương đồng giữa các vật khác hẳn nhau. Người phụ trách bảo tàng và người quản
lý vườn quốc gia có nhiều điểm chung, cũng giống như cán bộ bảo tồn đô thị và
là người sưu tập đồ cổ.
Quan điểm trên có ưu điểm là nhấn mạnh đến con người. Con người sưu tầm
di sản vì lợi ích của riêng họ hoặc
vì lợi ích của cộng đồng. Mặc dù bản chất của những lợi ích này là rất khác nhau. Không phải mọi thứ
đều là di sản, nhưng bất cứ thứ gì cũng có thể trở thành di sản nếu nó có giá
trị đổi với một cá nhân hay một cộng đồng.
Peter Howard cho rằng: Trên
bàn làm việc của tôi, hầu như chẳng có thứ gì tôi xem như là di sản cho dù
không thể không có ai đó ở đâu đó muốn bổ sung thêm cái máy chữ cũ kỹ của tôi
vào bộ sưu tập của họ; vì thế đối với họ cái máy chữ cũ có thể là di sản. Tương tự như vậy, cái máy tính mà tôi đang
làm việc không phải là di sản, hoặc chưa phải là di sản. Một số máy tính cách
đây vài năm vẫn đơn thuần chỉ là cái máy tính, bây giờ bán được với giá hời vì
giá trị khan hiếm của chúng – chúng đã trở thành di sản. Bên cạnh cái máy tính là chiếc cốc của tôi, một món quà kỷ niệm tôi đã mua trong
3 Auschwitz (Oswiescim) (Trại tập trung của Đức quốc xã ở Ba Lan- ND) là
một khu Di sản thế giới mà con người đã quyết
định họ không muốn chối bỏ
hoặc lãng quên. Auschwitz được bảo
tồn bởi vì ít nhất có một
số người muốn nó được bảo
tồn. Tương tự như vậy, có nhiều thứ lẽ ra cần được bảo tồn nhưng không có sự
quan tâm đầy đủ để đảm bảo rằng chúng sẽ được bảo quản.
chuyến đi thăm Hershey ở
Pennsylvania, nơi nổi tiếng về sô-cô-la. Tôi chắc chắn rằng cái cốc này không
đại diện di sản đối với bất kỳ ai khác, nhưng ít nhất nó có giá trị tình cảm
đối với tôi. Quan hệ giữa di sản và vật kỷ niệm đôi khi khá gần gũi, thậm chí,
như trong trường hợp này, vật kỷ niệm có mối quan hệ thực sự nhỏ bé với ký ức.
Tôi có thể mua chiếc cốc này ở Hershey, nhưng nó được sản xuất ở Trung Quốc. Ký
ức hoài cổ chắc chắn là một động lực để lưu giữ.4
Như
vậy, theo quan điểm của Peter Howard, di sản là tài sản của một cá nhân, một
cộng đồng. Di sản hiện diện ở bất kỳ nơi nào và bất kỳ vật gì, hiện tượng gì
cũng có thể trở thành di sản nếu chúng có giá trị đối với cá nhân hoặc cộng
đồng nào đó. Có những di sản đơn giản ở quanh ta mà có khi ta không biết hoặc
không quan tâm nhưng thời gian có thể
mang chúng trở nên có giá trị.
- Khái niệm di sản theo từ điển tiếng Việt: Di sản Là tài sản của thế hệ trước để lại
cho thế hệ sau.
1.2. Khái niệm di sản văn hóa
Di
sản văn hóa là sản phẩm do con người sáng tạo ra, có giá trị phù hợp với cộng
đồng, được cộng đồng trân trọng, gìn giữ, lưu truyền lại.
Theo
Luật Di sản văn hóa, “di sản văn hoá là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị
lịch sử, văn hoá, khoa học, được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác. Định
nghĩa này bao gồm cả di sản văn hoá
vật thể và phi vật thể.5 Di sản văn hóa là tài sản của cộng đồng,
cần được trân trọng, gìn giữ và phát huy.
Trong
giáo trình này, chúng tôi quan niệm di sản văn hóa là toàn bộ những gì do con
người làm ra, có giá trị, phù hợp với cộng đồng, được cộng đồng sử dụng, gìn giữ và trao
truyền từ thế hệ trước sang thế hệ sau.
1.3. Khái niệm về di sản văn hóa vật thể
Di
sản văn hóa vật thể là các giá trị văn hóa tồn tại một cách hữu linh, con người
có thể nhận biết một cách cảm tính, trực tiếp qua các giác quan (cung điện, chùa tháp, hiện vật
4 Peter Howard (2003),
Di sản - quản lý, diễn giải và bản sắc, Continuum, New York Tower Building, 11 York
street, London, SEI 7NX; No:15, 26 street East, New York, NY 10010, tr 7
5 Luật Di sản văn hóa năm 2001,
sửa đổi và bổ sung một số điều năm
2009.
trưng bày trong bảo tàng, thắng cảnh thiên nhiên…) có giá trị văn hóa, lịch sử, khoa học
được cộng đồng dân tộc, nhân loại thừa nhận.6
Văn
hóa vật thể là một bộ phận của văn hoá nhân loại, thể hiện đời sống tinh thần
của con người dưới hình thức vật chất; là kết quả của hoạt động sáng tạo, biến
những vật và chất liệu trong thiên nhiên thành những đồvật có giá trị sử dụng
và thẩm mĩ nhằm phục vụ cuộc sống con người.
Văn
hóa vật thể quan tâm nhiều đến chất lượng và đặc điểm của đối tượng thiên
nhiên, đến hình dáng vật chất, khiến những vật thểvà chất liệu tự nhiên thông
qua sáng tạo của con người biến thành những sản phẩm vật chất giúp cho cuộc
sống của con người. Bên cạnh đó người ta sử dụng nhiều kiểu phương tiện: tài nguyên
năng lượng, dụng cụ lao động, công nghệ sản xuất, cơ sở hạ tầng sinh sống của con người, phương tiện giao thông, truyền thông, nhà cửa, công trình xây dựng phục vụ nhu cầu ăn ở, làm việc
và giải trí, các phương tiện tiêu khiển, tiêu dùng, mối quan hệ kinh tế,... Tóm
lại, mọi loại giá trị vật chất đều là kết quả lao động của con người.
Văn hóa vật thể được khái quát hóa bằng nhiều phương pháp khác nhau tạo
nên những giá trị văn hóa cao trong nền văn hóa của dân tộc. Đặc biệt là trong nền văn hóa tinh thần cho con người biết tận dụng và phát
huy một cách toàn diện. Bên cạnh đó còn nâng cao được các giá trị phát triển
kinh tế và hội nhập quốc tế cho đất nước.
·
Đặc điểm di sản văn hóa vật
thể:
-
Luôn luôn có dạng vật lý / yếu tố về chiều,
lượng, kích cỡ, hình dáng.
-
Tồn tại như là những đối tượng bên ngoài ý thức của con người.
- Sự sống còn có thể bị đe dọa bởi những lực lượng tự nhiên hay văn
hóa.
- Sự tồn tại có thể không cần đến sự can thiệp của con người.
-
Đôi khi không di chuyển được – địa
điểm của nhiều vật thể là cố định, không thay đổi được.
- Luôn luôn có giới hạn (giới hạn không gian).
- Có thể lập bản đồ vị trí.
- Tuổi, niên đại thường
có thể biết hay khám phá được.
6 http://saigongame.com/van-hoa-vat-the-la-gi-em-hay-phan-tich-gia-tri-cua-van-hoa-vat-the-40-1755.html, truy
cập ngày
19.04.2017
- Dễ phân loại được, có thể đếm kiểm kê được
- Có thể phân biệt hay chia ra thành những thực thể riêng rẽ.
·
Định nghĩa: Là sản phẩm vật chất có
giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học bao gồm di tích lịch sử – văn hoá, danh lam
thắng cảnh, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia.
1.4.
Khái niệm về di sản văn hóa phi vật thể
1.4.1. Những vấn đề chung về di sản văn hóa phi vật thể
·
Văn hóa phi vật thể như đối tượng nghiên cứu
Văn hóa lần đầu tiên được nghiên cứu với tư cách là một đối
tượng riêng biệt và được phân loại bởi các nhà dân tộc học. Một cách kinh điển,
các nhà dân tộc học chia văn hóa thành hai lĩnh vực chính là văn hóa vật chất (material culture) và văn hóa
tinh thần (spiritual culture). Cách
phân loại này tồn tại cho mãi đến giữa thế kỷ 20.
Những
năm 80 của thế kỷ này, các nhà khoa học đặt lại vấn đề trên, bởi vì, văn hóa
với tư cách là những hình thái biểu trưng không có giá trị tự thân, nó là những
biểu trưng cho những giá trị xã hội.
Văn hóa vật chất bao hàm cái tinh thần, văn hóa tinh thần phải được biểu thị
(khách thể hóa) bằng những dấu hiệu vật chất. Để tránh sự phân biệt siêu hình
giữa tinh thần và vật chất ở các biểu thị văn hóa, UNESCO đã thảo luận và đi
đến dùng thuật ngữ văn hóa vật thể và
phi vật thể (Trong tiếng Anh, người
ta dùng từ tangible and intangible
culture).7 Ở Việt Nam, thuật ngữ này được dịch là văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể, hoặc là văn
hóa hữu thể và văn hóa vô thể.8
Như vậy, cặp khái niệm này được đưa ra để khắc phục sự đối
lập giữa hai phạm trù văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần (tức muốn nhấn mạnh vào chỗ: đã là văn hóa -
dù ở dạng vật thể hay phi vật thể - đều mang tính tinh thần).
Hiện nay, trên thế giới, thuật ngữ này được sử dụng rất phổ biến, kể cả
trong tài liệu khoa học, cũng như
trong các tài liệu của UNESCO (như những tuyên bố của UNESCO, khuyến nghị của
UNESCO, chương trình của UNESCO).
·
Di sản văn hóa văn hóa phi vật thể như đối tượng được bảo vệ
7 UNESCO (2003), Công ước quốc tế về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể 2003
8 Viện Văn hóa Thông tin (2003), Tài liệu tập huấn tổng điều tra văn hóa phi vật thể.
Chúng
ta quan niệm có nhiều thứ quan trọng giúp bảo vệ các thế hệ tương lai, có thể
do các giá trị kinh tế hiện tại hay dự kiến của chúng, nhưng cũng có thể do
chúng tạo ra những cảm xúc trong lòng chúng ta, hay do chúng giúp chúng ta cảm thấy mình thuộc
về một nơi nào đó – một đất nước, một truyền thống, một lối sống. Chúng
có thể là các vật có thể cầm nắm được hay các tòa nhà để khám phá, chúng tạo
nên một phần của di sản và cần được nỗ lực bảo vệ.
Trong
một vài thập niên gần đây, khái niệm ‘di sản văn hóa’ đã thay đổi một cách đáng
kể, một phần do tác động của các văn kiện quốc tế của UNESCO. Di sản văn hóa
không chỉ dừng lại ở các đền tháp và các bộ sưu tập hiện vật mà nó còn bao gồm
các truyền thống và các biểu đạt sống do cha ông để lại như các truyền thống
truyền khẩu, các loại hình nghệ thuật biểu diễn, các phong tục xã hội, các nghi
lễ, lễ hội, tri thức và các phong tục tập quán liên quan đến thiên nhiên và vũ
trụ, hay các tri thức và kỹ năng để làm ra các sản phẩm thủ công truyền thống.
UNESCO là tổ chức chuyên trách về văn hóa duy nhất trong hệ thống các
tổ chức Liên Hợp Quốc, với nhiệm vụ hỗ trợ các Quốc gia Thành viên trong việc
phối hợp và thực hiện các biện pháp phù hợp để bảo tồn di sản văn hóa một cách
có hiệu quả. Trong số các biện pháp
đó, việc thông qua Công ước về Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể là một bước
tiến quan trọng để xây dựng các chính sách mới trong lĩnh vực di sản văn hóa.
·
Vậy di sản văn hóa phi vật thể là gì?
Dù
mong manh, di sản văn hóa phi vật thể là nhân tố quan trọng để bảo tồn sự đa
dạng văn hóa trong quá trình toàn cầu hóa tăng nhanh. Hiểu được di sản văn hóa
phi vật thể của nhiều cộng đồng khác nhau giúp cho quá trình đối thoại giữa các
nền văn hóa và thúc đẩy sự tôn trọng
các cách sống khác nhau. Tầm quan trọng của di sản văn hóa phi vật thể không
phải ở các hình thức thể hiện văn hóa (như trình bày ở các phần tiếp theo) mà
là nằm ở những tri thức và kỹ năng được truyền từ đời này qua đời khác. Giá trị
kinh tế - xã hội của những tri thức này liên quan đến các nhóm dân tộc thiểu số
lẫn các nhóm đa số trong một quốc gia, dù là nước phát triển hay đang phát
triển.
Do vậy, di sản văn hóa phi vật thể là:
Ø
Truyền
thống, đương đại, và sống cùng một lúc: di sản văn
hóa phi vật thể không chỉ là những truyền thống được truyền lại từ quá khứ mà
còn bao gồm các tập quán đương đại của nhiều nhóm văn hóa khác nhau ở vùng nông
thôn và thành thị;
Ø
Tính
tổng thể: chúng ta có thể chia sẻ các biểu đạt di sản văn hóa
phi vật thể tương tự với những tập quán của các nhóm người khác. Dù các biểu
đạt này từ một làng bên cạnh, từ một thành phố ở bên kia trái đất, hay đã được
thích nghi do sự di cư và định cư ở một khu vực khác, chúng đều là di sản văn
hóa phi vật thể: chúng được truyền từ đời này sang đời khác, tiến hóa theo môi
trường xung quanh và hình thành trong chúng ta
một ý thức về bản sắc và sự kế tục, kết nối quá khứ với hiện tại và tương lai.
Di sản văn hóa phi vật thể không hướng tới các câu hỏi như liệu một số tập quán
chỉ thuộc về một văn hóa cụ thể mà nó góp phần tạo ra sự gắn bó xã hội, khuyến
khích ý thức về bản sắc và trách nhiệm giúp mọi người cảm thấy mình là một phần
của một hoặc nhiều cộng đồng và của toàn xã hội.
Ø
Tính
thể hiện: di sản văn hóa phi vật thể không chỉ là một sản phẩm
văn hóa mang tính cạnh tranh vì giá trị riêng biệt và đặc sắc của nó. Nó phát
triển dựa trên cộng đồng và phụ thuộc vào các tri thức truyền thống, kỹ năng và
phong tục tập quán được lưu truyền
trong cộng đồng, từ thế hệ này sang thế hệ khác, hay được truyền cho các cộng
đồng khác;
Ø
Tính
dựa vào cộng đồng: di sản văn hóa phi vật thể chỉ có thể được gọi là di
sản khi nó được thừa nhận bởi chính cộng đồng, nhóm người và các cá nhân tạo
ra, lưu giữ và chuyển giao nó – nếu không có sự thừa nhận này, không ai khác có
thể quyết định biểu đạt văn hóa hay tập quán nào là di sản của họ.
1.4.2. Hình thái tồn tại của di sản văn hóa phi vật thể
Ở góc độ nghiên cứu, các nhà khoa học căn cứ vào đặc trưng của hình thái tồn tại của
văn hóa phi vật thể để phân loại:
-Văn hóa vật thể: nhấn mạnh đến đặc trưng không gian của hình thái tồn tại,
-Văn hóa phi vật thể: lại nhấn mạnh vào đặc trưng thời gian của hình thái tồn
tại.
Có thể hiểu cặp khái niệm này như sau: Văn hóa vật thể là những hình thái biểu trưng, tồn tại ổn định trong
không gian, và thường trực theo thời gian, (có nghĩa là cái văn hóa sau khi
được sáng tạo ra tồn tại ổn định cùng với thời gian và khách quan đối với chủ thể đã sáng tạo ra nó). Văn hóa phi vật
thể thì tiềm ẩn trong trí nhớ của con người, chỉ khi nó được khách thể hóa
(thông qua các hoạt động của con người xã hội, trong một khoảng thời gian nhất
định) thì người ta mới nhận biết được các hình thái biểu trưng của nó.
Ví dụ:
- Lễ
hội: Ngày thường, các giá trị văn hóa của lễ hội không được bộc lộ, phải đợi
đến kỳ lễ hội, tức là đến khi những truyền thống trong ký ức, trong trí nhớ của
dân làng được khách thể hoá bằng những nghi thức, nghi trình, nghi trượng, nghi
vật cụ thể, thì người ta mới có thể
cảm, nhận biết được các giá trị văn hóa ấy.
- Các
điệu dân ca cũng vậy, chỉ khi có người hát ra (tức là được khách thể hóa bằng
âm thanh) thì người nghe mới cảm - nhận được.
Như vậy, văn hóa phi vật thể là văn hóa tồn tại từ đời này qua đời khác
một cách tiềm ẩn trong trí nhớ của con người, và được thể hiện (khách thể hoá)
thông qua hoạt động của con người. Con người ở đây có thể là toàn bộ thành viên
của một cộng đồng (ví dụ như đối với hiện tượng lễ hội), có thể là một nhóm xã
hội nào đó (đối với gia phong, gia lễ), cũng có thể là những nghệ nhân (đối với
nghề truyền thống, nghệ thuật dân gian - cổ truyền) hoặc những trí thức dân
gian - cổ truyền như thầy lang, thầy cúng, thầy đồ (đối với tri thức dân gian
cổ truyền). Vì thế, bên cạnh việc sưu tầm (ghi chép, ghi hình, ghi âm) những
hình thái văn hóa phi vật thể, khai thác ký ức, kỹ năng của những nghệ nhân dân gian
- cổ truyền này là một nội dung căn bản trong nghiên cứu văn hóa phi vật thể.
·
Cấu trúc văn hóa Phi vật thể
Xét về mặt hình thái, cấu trúc văn hóa phi vật thể bao gồm những thành tố
sau:
-Các hình thái
được biểu thị thông qua các dấu hiệu ngôn
ngữ nói (văn chương, hò vè, tục
ngữ, ca dao truyền miệng)
-Các hình thái được biểu thị thông qua các dấu hiệu âm thanh (ca,
nhạc)
-Các hình thái được biểu thị thông qua các hành vi, ứng xử của con người (phong tục, tập quán,)
-Các hình thái được biểu thị thông qua những dấu hiệu lai pha (ví dụ lễ - tết - hội, hay nghệ thuật múa được
biểu thị thông qua sự lai pha giữa dấu hiệu đồ thị và dấu hiệu âm thanh, nghệ
thuật sân khấu là sự lai pha giữa các dấu hiệu ngôn ngữ nói + đồ thị + âm
thanh, tương tự như thế là các trò chơi dân gian, dân tộc và nghệ thuật ẩm
thực...).
-Tất
nhiên, sự phân chia thành bốn nhóm thành tố trên chỉ là thao tác của tư duy,
trên thực tế, văn hóa phi vật thể biểu thị bằng vô số những hình thái khác
nhau, và mỗi một hình thái ấy không chỉ được biểu thị bằng một loại dấu hiệu
duy nhất, thường là sự lai pha của ít
nhất là hai loại dấu hiệu. Việc phân loại theo 4 nhóm trên chỉ là sự nhấn mạnh vào loại dấu hiệu chủ đạo mà
thôi.
Mặt khác, những giá trị ẩn chứa trong từng hình thái văn hóa phi vật
thể là không đơn nhất, chính vì thế, ở cách phân loại này, không có mặt của tri thức dân gian - một thành tố đang
được nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian ở Việt Nam nhấn mạnh và trong bảng
phân loại của họ thì tri thức dân gian đứng riêng thành một thành tố.
Nói đến di sản văn hoá vật thể hay phi vật thể là phảỉ nói đến vấn đề
chủ thể sáng tạo, khách thể tiếp nhận di sản văn hoá ấy.
Khi nói đến những sáng tác văn hóa dân gian, văn hóa phi vật thể chúng ta thường gọi đó
là những sáng tác của nhân dân lao động.
Khái niệm nhân dân trong từng giai đoạn lịch sử có khác nhau. Thời quân
chủ từ tk X – XIX nhân dân bao hàm nông dân, thợ thủ công, nhà nho… Thời Pháp
thuộc nhân dân bao hàm không chỉ nông dân, thợ thủ công, nhà nho mà còn có tầng
lớp thị dân, địa chủ, tư sản dân tộc. Ở Nước ta, dù cấu trúc xã hội có thay đổi
theo lịch sử những thành phần quan trọng trong cấu trúc xã hội là nông dân
(chiếm 80% dân số). Vì vậy, những sáng tạo văn hóa phi vật thể là của người nông dân. Phương
thức canh tác của người
nông dân là trồng lúa, có thể
là lúa nước ở đồng bằng châu thổ, có thể là lúa khô ở nương rẫy.
ð
Chính phương thức canh tác là yếu tố chi phối văn hóa phi vật thể không
chỉ ở nội dung, hình thức mà cả ở phương thức lưu truyền, tái tạo.
ð
Cùng với kho tàng văn hóa vật thể, Việt Nam là một quốc gia có một kho tàng di sản văn hóa phi vật thể phong
phú, đa dạng: Phong phú về trữ lượng
tác phẩm, đặc sắc về tư tưởng và nghệ thuật:
ð Bộ phận quan trọng nhất của DS VHPVT là những sáng tác folklore.
ð
Những DSVH PVT chính là những sáng
tạo của người nông dân. Khởi nguyên,
cội nguồn của sự sáng tạo của DSVH PVT là từ những cá thể (có thể là những
người nông dân, thợ thủ công, các nhà nho…) VD: “Hỡi cô tát nước bên đàng, sao
cô múc ánh trăng và đổ đi”, Trạng Quỳnh, Bác ba phi… Họ là chủ thể sáng tạo văn
hóa phi vật thể.
ð
Là sáng tạo của người nông dân nên
phương thức tồn tại, lưu truyền là truyền
miệng. Sự tồn tại của bản thân những DSVH ấy cũng là truyền miệng. Dạng thức
tồn tại của các DSVH PVT bằng văn bản không nhiều.
ð
Vì
tồn tại bằng truyền miệng nên VHPVT có nhiều dị bản. Ví dụ: Ở Huế, dân
gian có câu: Học trò xứ Quảng đi thi, thấy cô gái Huế chân đi không đành” với
mục đích ca tụng người con gái Huế
đẹp và thơ mộng. Điều này còn được chứng minh qua ca dao “Kim Long có gái mĩ
miều, trẫm yêu trẫm nhớ trẫm liều trẫm đi”,… trong khi đó, ở đất Quảng Nam cũng
truyền tụng câu ca dao: Học trò xứ Quảng
đi thi, mấy cô gái Huế chân đi không
đành”. Ở đây, ta thấy dân gian chỉ thay một chữ thấy bằng chữ mấy mà nội
dung lại hoàn toàn thay đổi. Với cách lý giải của người dân Quảng “Học trò xứ
Quảng là những người có tài, học giỏi. Khi đi kinh đô dự thi, một lòng quyết
tâm để đạt được vinh quy bái tổ, tuyệt đối không dám mơ mộng những chuyện khác.
Tuy nhiên, vì học giỏi lại đẹp trai nên các cô gái Huế đứng nhìn,…”. Nhà nghiên
cứu Nguyễn Đổng Chi thống kê chuyện Tấm cám có 82 dị bản,… Qua những ví dụ trên
cho ta nhận thấy. Khảo sát văn hóa phi vật thể là việc ghi chép lại những hoạt
động văn hóa thực tế đang diễn ra, không nên đi chứng minh cái gì có trước, cái
gì có sau, nguồn gốc của ai, địa phương nào,...
·
Mặt khác, khi xem xét di sản văn
hóa phi vật thể, phải đặt trong môi trường sinh thành và lưu truyền nó. Ở nước
ta, khi nói đến môi trường đó, người ta thường nhắc đến làng xã. Làng xã của các tộc người cũng có những nét tương đồng và khác biệt, nhất là
về
mặt không gian. Làng Việt Bắc Bộ, Trung Bộ và Nam Bộ và khác với làng của các tộc người thiểu số.
-Nhìn ở phương
diện nghề nghiệp,
làng của người Việt có thể tạm chia thành hai loại:
+
Làng của ngư dân (làng vạn chài): Sống bằng nghề đánh bắt hải sản, thờ cá Ông,
miếu thờ, hàng năm ngư dân đóng góp kinh phí để tổ chức lễ hội, cầu mong đánh
bắt được nhiều cá tôm
+
Làng của cư dân trồng lúa: thờ thành hòang, đình, tổ chức lễ hội cầu mong mùa
màng bội thu.
è Làng xã của cư dân nông
nghiệp ổn định và có sự gắn kết chặt chẽ hơn, do phụ thuộc vào điều kiện sản
xuất.
-Nhìn ở phương diện tộc người: làng xã của người dân tộc thiểu số khác với người kinh.
+ Trước CMT8/1945 làng của người Việt là “Một nước cộng hòa tự trị bé nhỏ”- Pôn
Đume.
+
làng của các dân tộc thiểu số mặc dù có các tên gọi khác nhau: phum, sóc (Khơ
me); bon (Mạ); Plei (Giarai), buôn (Ê đê)…là những cộng đồng xã hội mang tính
tự quản cao.
è Những đặc điểm của đơn vị xã hội này tác động rất mạnh mẽ tới quá trình
sáng tạo, lưu truyền, phát triển và
tàn lụi của văn hóa phi vật thể.
Ví dụ: người kinh không còn các tác phẩm văn hóa dân gian mà trước đây
gọi là trường ca (Sử thi), các dân tộc thiểu số thì có cả một kho tàng văn hóa
sử thi: mo (người mường); khan (người Ê đê), hơamon (người Ba Na)….
·
Theo GS Ngô Đức Thịnh9,
văn hóa phi vật thể là “một dạng tồn tại (hay thể hiện) của văn hóa không phải
chủ yếu dưới dạng vật thể có hình khối tồn tại trong không gian và thời gian,
mà nó thường tiềm ẩn trong trí nhớ, tập tính, hành vi, ứng xử của con người và
thông qua các họat động sống của con người trong sản xuất, giao tiếp xã hội
trong họat động tư tưởng và văn hóa nghệ thuật mà thể hiện ra, khiến người ta
nhận biết được sự tồn tại của nó.”
·
Định nghĩa di sản văn hóa phi vật thể, theo Luật di sản văn hóa (2009),
là “sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng hoặc cá nhân, vật thể và không gian văn hóa liên
9 Cục Di sản Văn hóa (2005), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể - tập 1, NXb Thế Giới, Hà Nội, tr 123
quan,
có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, thể hiện bản sắc của cộng đồng, không
ngừng được tái tạo và được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác bằng truyền miệng, truyền nghề, trình diễn và các hình thức
khác.”
2. Đặc điểm và các nguyên tắc bảo tồn di sản văn hóa
2.1. Đặc điểm về tính xác
thực
Theo
cách giải nghĩa của Bách khoa toàn thư mở Wikipedia, xác thực (Authenticity) là
“thật hoặc chính cống”10. Xác thực là thuật ngữ được “bắt nguồn từ
chữ Hy Lạp: authentes, có nghĩa là được làm bởi chính tay một người, đầu tiên,
chính cống”11. Tính xác thực được sử dụng trong lĩnh vực di sản (cụ
thể đối với các di tích) thường được đề cập đến như là tính nguyên gốc. Tiêu
chí của UNESCO trong việc xếp hạng di sản thế giới có sự phân biệt giữa di sản
thiên nhiên và di sản văn hóa. Các tiêu chí văn hóa, do ICOMOS (Hội đồng Quốc
tế các Di tích và Di chỉ) đưa ra, có khẳng định về tính xác thực; còn IUCN
(Liên minh Quốc tế Bảo tồn Thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên), khi xem xét
các di sản thiên nhiên, yêu cầu tính toàn diện hoặc tính nguyên vẹn. Thực tế,
quan điểm về tính xác thực của di sản rất đa dạng và được chia thành nhiều
loại, với nhiều cách tiếp cận khác nhau.
Quan
điểm của Peter Howard về tính xác thực dựa trên sự tổng hợp các quan điểm của
Viollet Le Duc (1814 – 1879) nhà kiến trúc sư, lý thuyết gia Pháp, nổi tiếng
với cách diễn giải về việc phục hồi các tòa nhà cổ12; John Ruskin
(1819 – 1900) nhà phê bình nghệ thuật Anh13; William Morris (1834 –
1896) nghệ sĩ, nhà hoạt động xã hội Anh, là một trong những người sáng lập Hiệp
hội bảo vệ các tòa nhà cổ14; G.J. Ashworth – giáo sư về quản lý di
sản và du lịch đô thị, Trường Đại học Groningen, Hà Lan15.
Nếu như Viollet le duc cho rằng việc phục hồi các tòa nhà, các
công trình kiến trúc cổ nên có sự thay đổi và sáng tạo, đặc biệt là nội thất
các công trình này thì ngược lại, John Ruskin
và William Morris phản đối quan điểm phục hồi như vậy. Quan điểm của Ruskin
10 http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A1c_th%E1%BB%B1c, truy cập lúc 01g23, ngày 6 tháng
8 năm 2016
11 Viện Nghiên cứu Văn hóa (Ngô Đức Thịnh – Frank Proschan
chủ biên), (2005),
Folklore Một số thuật ngữ đương đại, NXB Khoa học Xã hội, Hà
Nội, trang 295
12 http://en.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Viollet-le-Duc, truy cập lúc 3g20, ngày 6/8/2016
13 http://en.wikipedia.org/wiki/John_Ruskin, truy cập lúc 3g27,
ngày 6/8/2016
14 http://www.william-morris.co.uk/, truy cập lúc 3g32, ngày 6/8/2016
15 http://www.goodreads.com/author/show/1052793.G_J_Ashworth, truy cập lúc 3g40, ngày 6/8/2016
và Morris là bảo tồn như vốn có, không nên cố
tái tạo cái đã từng ở đó và không nên che dấu sự sửa chữa cần thiết. “Giả vờ và
mô phỏng là không thể chấp nhận được”16.
Peter Howard đồng tình với quan điểm của G. J. Ashworth về sự đa dạng của tính xác thực. Dưới đây là nguyên văn cách phân
tích của Howard:
Nơi một tượng đài gồm
một toà nhà được dựng lên cùng một lúc, có thể sử
dụng ngày nó được dựng lên đầu tiên làm mốc thời gian và tất cả mọi nỗ lực để khôi phục hay sửa
chữa nó đều được nhìn nhận liên quan đến mốc thời gian đó. Điều này hiếm thấy
trong các lĩnh vực di sản khác cũng như với nhiều toà nhà. Đây là tính xác thực
của niên đại. Song song chặt chẽ với điều này là tính xác thực của vật liệu.
Liệu loại đá được sử dụng để sửa chữa có được lấy từ cùng một mỏ như loại đá gốc không?
Trong một chuyến viếng thăm gần đây tới một ngôi
nhà được xây dựng lần đầu tiên vào khoảng năm 1400, nhưng đã được sửa đổi mỗi
thế kỷ từ đó đến nay, người hướng dẫn khảo cổ vỗ vào một lò sưởi bằng đá lớn và nói “tất nhiên nó là thật” – có nghĩa là
nó tồn tại từ thế kỷ 18 sử dụng nguyên liệu thông dụng thời đó. Những quy định hiện đại dẫn đến lệnh rằng toà không được đâm thủng những bức tường cổ, vì vậy nỗ lực xây một cái bếp và những công trình phụ khác phù hợp với
người dân sống trong thế kỷ 20 dẫn đến việc xây những mảng tường vữa không giá
đỡ, hoàn toàn không ăn khớp với một toà nhà có chất lượng. Hầu như tất cả mọi thứ đều thể hiện các yếu tố xác thực. Thế giới Disney (Disney World) hoàn toàn là một công viên chuyên
đề xác thực của thế kỷ 20. Tương tự, rất ít thứ xác thực một cách hoàn toàn. Rất ít
người bảo tồn xe ô tô, ví dụ, lắp phụ kiện vào. Nếu chúng, trên thực tế, giống hoàn toàn khi rời nhà máy và chưa
lái đi một dặm nào, thì đó là loại
xác thực nào?
Cũng có sự xác thực của địa điểm.
Liệu toà nhà, hay bất cứ di sản nào khác, bị đưa ra khỏi vị trí ban đầu của nó
và mang cấy vào nơi nào khác, như cây Cầu Luân Đôn, được dựng ở miền Tây nước
Mỹ, có xác thực không? Đồng thời có tính xác thực của chức năng và rất nhiều
bảo tàng hiện nay có thể công nhận rằng việc trưng bày một cái rìu tay như nó là một tác phẩm nghệ thuật làm giảm đi nhiều giá trị của tính xác thực của
16 Peter Horward (2003),
Heriatge: Mangement, Interpretation, Identity; Continuum, London
– New York, trang 206.
hiện vật, giống như trường
hợp với nhà thờ thời trung cổ được biến đổi thành văn phòng làm việc hoặc thậm
chí thành một bảo tàng.
Cũng có thể có tính xác thực
của sự trải nghiệm. Ít nhất có thể tưởng tượng rằng công viên chuyên đề có thể
tạo ra một trải nghiệm sống trong một ngôi nhà Viking (của người Xcangđinavi -
Bắc Âu) thực tế hơn nhiều là ở trong một ngôi nhà Viking thực sự. Tương tự như
vậy, tuy nhiên, dù người ta có nỗ lực đến mấy để tái tạo các nhạc cụ của thế kỷ 15 và phong cách chơi nhạc thời đó, trải
nghiệm của việc nghe những nhạc cụ đó rõ ràng là không xác thực vì chúng ta
nghe chúng với cái tai của thế kỷ 2117.
Đồng thời, Peter Howard đưa ra các phiên bản của tính xác thực trên cơ
sở chỉnh lý và phát triển từ biểu đồ của G. Ashworth và chính ông:
|
Các phiên
bản của tính xác
thực |
Mô tả |
Ví dụ của
lĩnh vực di sản |
|
Người sáng tạo |
Bàn tay của nghệ nhân’ |
Có thể chứng
minh là như vậy bởi một kiến
trúc sư cụ thể |
|
Nguyên liệu |
Nguyên liệu gốc |
Nó được hình
thành bởi loại
đá gốc,v.v. |
|
Chức năng |
Mục đích đầu
tiên |
Nó vẫn được sử dụng
như là, ví dụ, nhà thờ |
|
Khái niệm |
Ý tưởng của
người sáng tạo |
Đó là điều kiến trúc sư chủ định, thậm chí nó có nghĩa
là phục hồi |
|
Lịch sử |
Lịch sử của hiện vật |
Nó thuộc về một thời kỳ đúng và tất cả những thay
đổi đối với toà nhà đều được duy trì thích hợp |
|
Ấn tượng
chung |
Tính toàn vẹn của tổng thể |
Nó trọn
vẹn với tất cả các toà nhà bên ngoài và vườn v.v. |
|
Bối cảnh |
Tính toàn vẹn của địa |
Toà nhà vẫn ở nguyên
chỗ cũ và |
17 Peter Horward (2003),
Heriatge: Mangement, Interpretation, Identity; Continuum, London – New York, trang 207, 208
|
|
điểm |
xung quanh vẫn
như cũ |
|
Trải nghiệm |
Tình cảm đầu
tiên |
Người sử dụng toà nhà vẫn có trải nghiệm tương
tự như cũ |
|
Phong cách |
Trông nó có vẻ đúng |
Nó mô phỏng
diện mạo như cũ |
(Nguồn: Peter Horward
(2003), Heriatge: Mangement, Interpretation, Identity; Continuum, London – New
York, trang 209)
Công
ước UNESCO về Bảo vệ Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới nhấn mạnh tính xác
thực, tính toàn vẹn là hai điều kiện quan trọng nhất để đạt được Giá trị Nổi
bật Toàn cầu (Outstanding Universal Value), là tiêu chí bắt buộc để một di sản
được đăng ký vào Danh sách Di sản Thế giới. Việc quyết định về liệu di sản có đạt tiêu chí này để ghi danh vào Danh sách Di sản Thế giới hay
không được quyết định bởi một loạt hội đồng các nhà khoa từ cấp quốc gia đến quốc tế. Các hội đồng chuyên gia này sử dụng nghiêm ngặt những các tiêu chí về tính xác thực
và toàn vẹn đển đánh giá di sản, mặc dù tại một số quốc gia cách tiếp cận quản
lý bảo tồn dành cho di sản vật thể đã bắt đầu xem xét những giá trị và lợi ích
của cộng đồng liên quan.
Tuy
nhiên, tính xác thực (authenticity) KHÔNG phải là một khái niệm được sử dụng
trong Công ước UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể hoặc trong Hướng dẫn
thực hiện của Công ước này. Những khái niệm như tính toàn vẹn (intergity) hay
tính cổ xưa (cổ truyền) (antiquity) không có chỗ ở đây. Công ước định nghĩa
DSVHPVT là di sản sống được trao truyền và tái tạo liên tục; vì vậy, không thể
cho rằng các hình thức ngày nay của DSVHPVT là ít tính chân thực hơn bất kỳ di
sản có tính lịch sử nào. Các cộng đồng có liên quan phải quyết định những gì
DSVHPVT thuộc về di sản văn hóa của họ và những gì không thuộc về. Họ là chính những người duy nhất có thẩm quyền
để quyết định phương diện và giá trị nào trong di sản của họ là xác thực hay không. Các bên
liên quan, không phải là những người thực hành và nắm giữ di sản, chẳng hạn như
nhà nước, các chuyên gia hoặc người biểu diễn chuyên nghiệp, không được Công
ước đòi hỏi phải đưa ra phán xét về
cách thức họ (cộng đồng) thực hành hoặc trao truyền một di sản cụ thể.
Trong
bối cảnh này, cần phải trích dẫn khoản 8 của Tuyên bố Yamato, được các chuyên
gia di sản vật thể và phi vật thể thông qua tại Nara (Nhật Bản) vào năm 2004:
“...
xem xét rằng di sản văn hóa phi vật thể được tái tạo liên tục, thuật ngữ
"xác thực" áp dụng với di sản văn hóa vật thể là không phù hợp để
nhận diện và bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể.”
Điều này cho thấy mục đích của Công ước Di sản phi vật thể không phải
là để xác nhận một cách xác thực hoặc chính xác lịch sử của việc ra đời hoặc
trao truyền các di sản văn hóa phi vật thể. Bởi đây là các hành động có thể dẫn
đến sự “đóng băng” các di sản văn hóa phi vật thể. Di sản phi vật thể liên tục
được tái tạo theo những cách hơi khác nhau, thay đổi sáng tạo và thích nghi với
những thay đổi trong môi trường tự nhiên và kinh tế xã hội. Tất cả những quá
trình đó đều nằm ở những tri thức, kỹ năng và tập quán mà cộng đồng, nhóm
người, trong một số trường hợp là cá nhân, với ý thức bản sắc và sự kế tục,
liên tục chuyển giao cho các thế hệ tiếp nối.
Nhìn
nhận và xem xét các di sản về những tương đồng và khác biệt về bản chất của
từng loại hình di sản theo hướng tiếp cận về tính xác thực và tính toàn vẹn sẽ
thấy sự đa chiều trong việc định hướng chiến lược bảo tồn, phát huy giá trị di
sản và phát triển du lịch, kinh tế bền vững. Với mỗi quan điểm khác nhau sẽ có
những phương án bảo tồn, phát huy giá trị và phát triển khác nhau.
2.2.
Các nguyên tắc bảo tồn di sản văn hóa
Về
quan điểm bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá vẫn còn có nhiều tranh cãi
và cũng có nhiều quan điểm khác nhau. Gregory Ashworth - giáo sư quản lý di sản
và du lịch, Đại học Groningen (Hà Lan), nhà nghiên cứu bảo tồn di sản có uy tín
hiện nay - đã tổng kết thực tế bảo tồn di sản (vật thể) ở nhiều nước trên thế
giới thành 3 quan điểm và tương ứng với nó là ba mô hình bảo tồn di sản:
Ø
Quan điểm bảo tồn nguyên vẹn
Quan
điểm này phát triển từ những năm 1850, cho rằng sản phẩm của quá khứ nên được
bảo tồn nguyên vẹn như nó vốn có để tránh tình trạng thế hệ hiện tại làm nó méo
mó, biến dạng. Mỗi di sản văn hóa chứa đựng những giá trị văn hóa xã hội nhất
định mà không phải lúc nào thế hệ hiện tại cũng hiểu biết một cách cụ thể để phát huy một cách
thích
hợp. Không những thế, những tác động của ngày hôm nay sẽ tạo nên những lớp văn hóa không
cùng nghĩa với lớp văn hóa mà thế hệ trước trao truyền. Vì thế, các thế hệ sau sẽ không thể truy nguyên được
những giá trị di sản đang tồn tại. Như vậy chúng ta nên giữ nguyên trạng những
di sản này để khi có điều kiện các thế hệ tiếp nối có thể xử lý, giải thích và
tìm cách kế thừa, phát huy di sản một cách tốt hơn.
Tác giả Tô Vũ khi nói đến quan niệm về bảo tồn đã cho rằng: “Khi nói
tới bảo tồn, ta luôn nghĩ đến giữ gìn toàn bộ và nguyên vẹn đối tượng cần bảo
tồn” và đối tượng bảo tồn cần thoả
mãn hai điều kiện tiên quyết: Một là, nó phải được nhìn là tinh hoa, là một
“giá trị” đích thực không có gì phải hồ nghi hay bàn cãi. Hai là, nó phải hàm
chứa khả năng, chí ít là tiềm năng, đứng vững lâu dài trước những biến đổi tất
yếu về đời sống vật chất và tinh thần của con người (…), nhất là trong giai
đoạn đổi mới hiện nay với chính sách mở cửa và cơ chế thị trường. Như vậy bảo
tồn ở đây được hiểu là bảo vệ và giữ gìn sự tồn tại của sự vật hiện tượng theo
dạng thức vốn có của nó. Bảo tồn là không để bị thay đổi, biến đổi hay biến
thái, đối tượng bảo tồn phải là tinh hoa nó không chứa nội dung cải biến, nâng
cao và phát triển.
Với quan điểm thứ nhất là đóng gói các sản phẩm văn hóa cần được bảo vệ
trong môi trường khép kín để tránh mọi tác động bên ngoài làm phương hại đến
chúng. Khuynh hướng này mang lại một số kết quả rất đáng quan tâm. Nhưng nó
cũng tồn tại những hạn chế là gặp khó khăn trong việc xác định đâu là yếu tố
nguyên gốc, đâu là yếu tố phái sinh, và giữ gìn nguyên gốc là giữ gìn những yếu
tố nào. Nhờ các hoạt động bảo tồn đó, trong nhiều năm qua, chúng ta đã lưu giữ
được nhiều sắc thái văn hóa dân tộc. Tuy nhiên,
văn hóa nói chung trong đó có văn hóa phi vật thể luôn gắn bó với đời sống, con
người, với môi trường xã hội. Do đó, nó luôn biến đổi để phù hợp với mọi thay
đổi của cuộc sống. Bởi vậy, bảo tồn theo khuynh hướng này bộc lộ hạn chế là làm
khô cứng các sản phẩm văn hóa.
Ø
Quan điểm bảo tồn trên cơ sở kế thừa
Quan
điểm này thừa nhận sự biến đổi của di sản, nhưng lại cực đoan cho rằng mỗi di
sản văn hóa có nhiệm vụ lịch sử ở những không gian và thời gian cụ thể, những
mặt tích cực của chúng được phát huy cho phù hợp với thời đại, ngược lại những mặt tiêu cực thì cần
loại
bỏ. Di sản văn hóa luôn là một thực thể hữu cơ không thể chia cắt thành những yếu tố tích cực - tiêu cực,
tiến bộ - lạc hậu, tốt - xấu...Vì thế nếu chia cắt một cách siêu hình thì lập tức bị biến dạng, tiêu vong. Bảo tồn di sản văn hóa theo quan điểm này sẽ dẫn đến
một hệ quả tất yếu là hình thái văn hóa dưới con mắt mọi người đương thời là
không còn phù hợp sẽ bị gỡ bỏ và di sản không còn toàn vẹn nữa.
Quan điểm bảo tồn trên cơ sở kế thừa gặp phải khó khăn trong khâu xác
định yếu tố nào thực sự là giá trị cần phải kế thừa và phát huy, yếu tố nào
không còn phù hợp cần phải loại bỏ, và sự loại bỏ ấy có thể sẽ đánh mất những
giá trị văn hóa mà chúng ta chưa hiểu biết một cách sâu sắc và thấu đáo. Quan
điểm này cũng cho thấy các di sản văn hóa sẽ được bảo tồn trên tinh thần giữ
gìn những nét cơ bản của di tích, cố gắng phục chế lại nguyên trạng di sản văn
hóa vật thể bằng nhiều kỹ thuật công nghệ hiện đại.
Ø
Quan điểm bảo tồn phát triển
Đây
là quan điểm hiện đang chiếm giữ vị trí chủ đạo trong giới học thuật cũng như
giới quản lý văn hóa ở nhiều nước phát triển trên thế giới. Quan điểm này không
bận tâm tới việc tranh cãi bảo tồn nguyên gốc như thế nào, nên kế thừa cái gì
từ quá khứ mà đặt trọng tâm vào việc làm thế nào di sản sống được và phát huy
được tác dụng trong đời sống đương đại. Hạt nhân của quan điểm này là tính xác
thực (hay tính chân thực) của di sản. Nếu như các quan điểm truyền thống cho
rằng độ chân thực là cốt lõi của di sản thì ngày nay người ta lại đánh giá thấp
vai trò của tính chân thực này. Chân thực hay không không phải là giá trị khách
quan mà nó phải được đo bằng trải nghiệm.
Như
vậy, trong bảo tồn và phát huy di sản văn hóa chúng ta không có một phương pháp
chung nào cho tất cả các di sản văn hóa và lại càng không có một giải pháp nào
là tuyệt đối hữu ích đối với việc bảo tồn một “di sản văn hóa đang vận động”.
Tùy theo đặc thù của di sản văn hóa, điều kiện của địa phương mà lựa chọn
phương án hợp lý để bảo tồn và phát huy di sản văn hóa. Bảo tồn và phát huy cần
vận dụng sáng tạo các nguyên tắc khoa học, có những giảp pháp khác nhau cho các
loại hình di sản văn hóa khác nhau.
Đối với di sản văn hóa phi vật thể, theo tinh thần của Công ước 2003
của UNESCO, bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể phải xuất phát trước hết từ cộng
đồng, vai trò của các nhà nghiên cứu, quản lý chỉ là những người hỗ trợ, xúc tác và tham gia giúp nâng cao nhận
thức
của cộng đồng, xã hội về các giá trị của di sản. Cộng đồng là chính là những
chủ thể, những người tham gia thực hành hoặc truyền dạy các loại hình di sản
văn hóa phi vật thể và xem chúng như
một phần của di sản văn hóa của mình. Di sản văn hóa phi vật thể là những di
sản sống, luôn luôn thay đổi, được con người thực hành, nên bảo vệ chính là hỗ trợ cộng đồng tiếp tục thực
hành, và chuyển giao tri thức, kỹ
năng và ý nghĩa di sản của họ. Chính
vì bản chất đó, quan điểm bảo tồn nguyên
vẹn là không
phù hợp với loại hình di sản này. Đối với di sản
văn hóa phi vật thể, cách tiếp cận bảo
tồn trên cơ sở kế thừa và bảo tồn phát triển phải
xuất phát từ nhận thức và mong đợi của cộng đồng với
sự tham gia tích cực trong toàn bộ các quá trình can thiệp. Theo đó, sự đồng
thuận của cộng đồng trên cơ sở đầy đủ thông tin (xem Chương 3, phần 1.3) cần
phải được tôn trọng trong mọi biện
pháp bảo vệ di sản.
Công
ước UNESCO ghi rõ việc bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể có nghĩa là “các biện
pháp có mục tiêu đảm bảo khả năng tồn tại của di sản văn hóa phi vật thể, bao
gồm việc nhận diện, tư liệu hóa, nghiên cứu, bảo tồn, bảo vệ, phát huy, củng
cố, chuyển giao, đặc biệt là thông qua hình thức giáo dục chính thức hoặc phi
chính thức cũng như việc phục hồi các phương diện khác nhau của loại hình di
sản này”. Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể là là chuyển giao tri thức, kỹ năng
và ý nghĩa của di sản, và nhấn mạnh vào quy trình chuyển giao hoặc truyền dạy
di sản từ thế hệ này sang thế hệ khác thay vì tập trung tạo ra biểu đạt như điệu múa, bài hát, nhạc cụ
hay sản phẩm thủ công.
Như vậy, mọi biện pháp bảo vệ DSVHPVT cần phải:
-Đảm bảo sự tham gia và đồng thuận trên cơ sở đầy đủ thông tin của cộng đồng;
-Đánh giá được sức sống, các nguy cơ và rủi ro đối với di sản;
-Đảm bảo chuyển giao cho các thế hệ tương lai để giúp củng cố và giữ di sản sống; và
-Cho phép nó thay đổi và thích
ứng.
3. Những nội dung cơ bản của Công ước UNESCO về di sản
3.1. Những nội dung cơ bản của Công ước UNESCO về Bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới
năm 1972
Công ước 1972 ra đời trong bối cảnh các di sản
văn hóa và các di sản thiên nhiên đang đứng trước nguy cơ bị phá hoại do những biến động của kinh tế xã hội, ngày 16/11/1972,
Đại
hội đồng tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (tổ chức
UNESCO) đã thông qua Công ước về việc Bảo vệ các di sản văn hóa và thiên nhiên
thế giới (sau đây gọi tắt là Công ước 1972). Việt Nam tham gia Công ước này năm
1987. Theo Công ước này, Di sản văn hóa và di sản thiên nhiên là:
- Di sản văn hoá là:
+
Các di tích: các công trình kiến trúc, điêu khắc hoặc hội hoạ hoành tráng, các
yếu tố hay kết cấu có tính chất khảo cổ, các văn bản, các hang động và các nhóm
yếu tố có giá trị quốc tế đặc biệt về phương diện lịch sử, nghệ thuật hay khoa
học.
+ Các quần thể: các nhóm công trình xây dựng đứng một mình hoặc quần tụ
có giá trị quốc tế đặc biệt về phương diện lịch sử, nghệ thuật hay khoa học, do
kiến trúc, sự thống nhất của chúng hoặc sự nhất thể hoá của chúng vào cảnh
quan.
+
Các thắng cảnh: các công trình của con người hoặc những công trình của con
người kết hợp với các công trình của
tự nhiên, cũng như các khu vực, kể cả các di chỉ khảo cổ học, có giá trị quốc
tế đặc biệt về phương diện lịch sử, thẩm mỹ, dân tộc học hoặc nhân chủng học.18
- Di
sản tự nhiên là:
+
Các di tích tự nhiên được tạo thành bởi những cấu trúc hình thể và sinh vật học
hoặc bởi các nhóm cấu trúc như vậy, có một giá trị đặc biệt về phương diện thẩm
mỹ hoặc khoa học.
+ Các cấu trúc địa chất học và địa lý tự nhiên và các khu vực có ranh
giới đã được xác định là nơi cư trú của các giống động vật và thực vật có nguy
cơ bị tiêu diệt, có giá trị quốc tế đặc biệt về phương diện khoa học bảo tồn.
+ Các cảnh vật tự nhiên hoặc các khu vực tự nhiên có ranh giới đã được
xác định cụ thể, có giá trị quốc tế đặc biệt về phương diện khoa học, bảo tồn
hoặc vẻ đẹp thiên nhiên.19
- Với tinh thần hoàn toàn tôn trọng chủ quyền của các quốc gia có di
sản văn hoá và tự nhiên nằm trên lãnh thổ của mình và không làm thiệt hại đến
các quyền lợi cụ thể dự kiến trong luật pháp quốc gia về di sản đó, các nước tham gia Công ước này thừa nhận
18 Công ước Bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới năm 1972, điều 2, tr3
19 Công ước Bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới năm 1972, điều 3, tr3.
rằng đó là một di sản của thế giới mà toàn thể cộng đồng quốc tế có nghĩa vụ hợp tác để
bảo vệ.
-
Các quốc gia tham gia Công ước xin
nguyện góp sức một cách tương xứng và căn cứ vào các điều khoản của bản Công
ước này, vào việc xác định, bảo vệ, bảo tồn và tôn tạo di sản văn hoá và tự
nhiên nếu quốc gia có di sản nằm trên lãnh thổ của nó, yêu cầu.20
- Mỗi
nước tham gia Công ước xin nguyện kiên quyết không dùng bất cứ biện pháp nào có
thể phương hại trực tiếp hoặc gián tiếp đến di sản văn hoá và tự nhiên nêu
trong các Điều1 và 2, nằm trên lãnh thổ của các nước khác tham gia Công ước
này.
-
Trong Công ước này, cần phải hiểu
sự bảo vệ quốc tế đối với di sản văn hoá và tự nhiên của thế giới là việc thành
lập một hệ thống hợp tác và viện trợ quốc tế nhằm hỗ trợ các nước tham gia Công
ước trong các nỗ lực để bảo tồn và xác định di sản đó.
-
Các nước tham gia Công ước này cố
gắng bằng mọi cách thích hợp, nhất là bằng các chương trình giáo dục và thông
tin để làm cho nhân dân nước họ củng cố lòng tôn trọng và gắn bó đối với di sản
văn hoá và tự nhiên như đã định nghĩa tại các Điều 1 và 2 của Công ước; Thông
tin rộng rãi cho công chúng biết về những mối đe doạ đang đè nặng lên di sản đó và về những hoạt động được
tiến hành để vận dụng Công ước này.21
3.2. Những nội dung cơ bản của Công ước UNESCO về Bảo vệ Di sản văn hóa phi
vật thể năm 2003
-Dự thảo đầu tiên
của công ước quốc tế về bảo vệ văn hóa PVT được đề ra tại hội nghị lần thứ 32 của UNESCO họp từ ngày 29/9 –
17/10 năm 2003 tại Paris:
-Coi tầm quan trọng của di sản văn hóa PVT là động lực chính của đa dạng văn hóa và là
một đảm bảo cho sự phát triển bền vững
-Xem xét sự tương
quan mật thiết giữa di sản văn hóa PVT, di sản văn hóa vật thể và di sản thiên nhiên.
20 Công ước Bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới năm
1972, điều 6, khoản 2, tr5.
21 Công ước Bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới năm 1972,
điều 27-28, tr17.
-Thừa nhận việc các quá trình toàn cầu hóa, quá trình tạo ra sự đối
thoại giữa các cộng đồng cũng gây ra mối đe dọa về sự suy thoái, biến chất và
phá hủy các di sản văn hóa PVT.
-Nhận thức được nguyện vọng và mối quan tâm chung nhằm bảo tồn văn hóa
PVT của nhân loại.
-Thừa nhận việc các các nhân và cộng đồng người bản xứ đóng vai trò hết
sức quan trọng trong việc bảo tồn,
duy trì và tái tạo di sản văn hóa phi vật thể.
-Xem xét sự cần thiết phải tạo dựng nhận thức đúng đắn nhất là đối với
thế hệ trẻ về tầm quan trọng của di sản văn hóa PVT và việc bảo tồn loại hình
di sản này.
-Cộng đồng quốc tế cần phải đóng góp cùng với lãnh đạo các quốc gia nhằm bảo tồn loại hình di sản này trên tinh thần hợp
tác và hỗ trợ lẫn nhau.
-Coi vai trò tối quan trọng của di sản văn hóa PVT là yếu tố nhằm
đưa con người xích lại gần nhau và đảm bảo sự giao lưu hiểu
biết lẫn nhau.
Định nghĩa: Di sản văn hóa phi vật thể được hiểu là “các tập quán, các hình thức thể hiện, biểu đạt, tri thức, kỹ năng và kèm theo đó là những công cụ đồ tạo tác và các không
gian văn hóa có liên quan mà các cộng đồng, các nhóm người và một trong số
trường hợp là các cá nhân, công nhận là một phần di sản văn hóa của họ. Được
chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác, di sản văn hóa phi vật thể được các
cộng đồng và các nhóm người không ngừng tái tạo để thích nghi với môi trường và
mối quan hệ qua lại giữa cộng đồng với tự nhiên và lịch sử của họ, đồng thời,
hình thành trong họ một ý thức về bản sắc và sự kế tục, qua đó khích lệ thêm sự
tôn trọng đối với sự đa dạng văn hóa và tính sáng tạo của con người. Vì mục
đích của công ước này, chỉ xét đến nhưng di sản văn hóa phi vật thể phù hợp với các văn kiện Quốc tế hiện hành
về quyền con người, cũng như những yêu cầu về sự tôn trọng lẫn nhau giữa các
cộng đồng, các nhóm người và cá nhân và về phát triển bền vững.”22
Các loại hình di sản theo định nghĩa của Công ước 2003:
(a)
các truyền thống và biểu đạt truyền khẩu, trong đó ngôn ngữ là phương
tiện của di sản văn hóa phi vật thể;
22 Công ước UNESCO
về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể 2003, tr 4
(b) nghệ thuật trình diễn;
(c) tập quán xã hội, tín ngưỡng và lễ
hội;
(d) tri thức và tập quán liên quan đến tự nhiên và vũ trụ; và
(e)
nghề thủ công truyền thống.
Điều
17 của Công ước đưa ra Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ
khẩn cấp (Danh sách Khẩn cấp) nhằm mục đích bảo vệ những di sản văn hóa phi vật
thể với sức sống đang bị đe dọa, và Điều 16 đưa ra Danh sách Di sản văn hóa phi
vật thể đại diện của nhân loại (Danh sách Đại diện). Danh sách này được thiết
lập để minh họa sự đa dạng về di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại trên tất cả
các lĩnh vực của nó và trên tất cả các cộng đồng và các nhóm
người.
Lấy cảm hứng từ Tuyên bố toàn cầu của UNESCO về đa dạng văn hoá (2001), Công ước
Di sản phi vật thể công nhận sự bình đẳng cơ bản của các nền văn hóa và của các
biểu đạt và các tập quán văn hóa đặc trưng của các dân tộc, cộng đồng và các
nhóm người cụ thể. Công ước không thể được viện dẫn để biện minh cho sự ra đời
của bất kỳ hệ thống thứ bậc nào giữa các di sản văn hóa phi vật thể của các
nhóm người, các dân tộc hoặc các quốc
gia khác nhau, hoặc giữa các di sản văn hóa phi vật thể của một và cùng một
nhóm người. Các di sản văn hóa phi vật thể được ghi danh vào các Danh sách Đại
diện và Khẩn cấp của Công ước hoặc đưa vào một Danh mục kiểm kê Quốc gia, không
được coi là quan trọng hơn hoặc có giá trị hơn các di sản không được ghi danh
hoặc không được kiểm kê.
Cho
đến tháng 9/2017, Công ước 2003 của UNESCO có 175 quốc gia thành viên tham gia, phê chuẩn hoặc ký kết. 434 di sản của 113 quốc gia được ghi danh vào hai danh sách này, trong đó có 52 di sản được đăng
ký vào Danh sách Khẩn cấp và 365 di sản được đăng ký vào Danh sách Đại diện.
Việt Nam có hai di sản được đăng ký vào Danh sách Khẩn cấp là Hát ca trù và Hát xoan ở Phú Thọ và 09 di sản trong Danh sách Đại diện, trong đó
có Nghi lễ và trò chơi kéo co cùng đệ
trình với Campuchia, Hàn Quốc và Philippines. (Xem chi tiết tại Chương 4, mục
4.)
3.3.
Những nội dung cơ bản của Công ước
UNESCO về các biện pháp ngăn cấm xuất nhập khẩu và chuyển giao trái phép quyền
sở hữu tài sản văn hóa 1970
Công
ước 1970 được thiết lập nhằm ngăn ngừa các tài sản văn hóa không bị đánh cắp,
đồng thời nhấn mạnh việc trao trả lại các hiện vật bị đánh cắp. Công ước yêu
cầu các Quốc gia thành viên trước tiên phải tiến hành các biện pháp phòng ngừa nhằm ngăn chặn việc xuất nhập khẩu trái phép tài sản
văn hóa từ lãnh thổ của mình. Nhiệm vụ này bao gồm việc thực hiện các biện pháp
pháp lý phù hợp, đào tạo lực lượng cảnh sát và hải quan chuyên biệt, ngăn ngừa
việc thu nạp di sản sản văn hóa không có nguồn gốc được kiểm chứng, lập các
danh mục kiểm kê, giám sát việc buôn bán, áp đặt lệnh trừng phạt và triển khai các chương
trình giáo dục. Thứ hai, các Quốc gia thành
viên Công ước phải
tiến hành công tác hoàn trả hiện vật, chẳng hạn thực hiện các quy trình nhằm phục hồi và thu hồi tài sản văn hóa bị đánh cắp từ
lãnh thổ ban đầu và xuất khẩu sang lãnh thổ Quốc gia thành viên khác. Quốc gia
thành viên đưa ra yêu cầu phải cung cấp sự bồi thường công bằng đối với những
người mua bán hiện vật vô tội (hợp pháp) có đầy đủ căn cứ pháp lý đối với tài
sản văn hóa đó.
Cuối cùng, Công ước cố gắng thiết lập một khuôn khổ hợp tác quốc tế
nhằm tăng cường các mối liên kết giữa các Quốc gia thành viên Công ước. Công
việc hợp tác này cho phép các quốc
gia thành viên có di sản đang gặp nguy cơ đưa ra yêu cầu hỗ trợ từ các quốc gia
thành viên bị ảnh hưởng khác. Nhằm nâng cao việc thực hiện Công ước, UNESCO hợp
tác với cơ quan Công ước UNIDROIT về bảo vệ hiện văn hóa đị đánh cắp hoặc xuất nhập khẩu trái phép (1995),
INTERPOL, Tổ chức Hải quan Thế giới, Văn phòng chống ma túy và tội phạm của
Liên Hợp Quốc (UNODC), Liên minh Châu Âu, Liên minh Châu Phi và các đối tác
thực hiện khác nhằm chống lại buôn bán bất hợp
pháp hiện vật văn hóa.
Theo quy định, Công ước có hiệu lực từ ngày 24/4/1972 do ba Quốc gia
thành viên đầu tiên đã trình văn kiện phê chuẩn Công ước vào ngày 24/01/1972.
Đối với các quốc gia khác, áp dụng nguyên tắc hiệu lực đối với các quốc gia
khác sau ba tháng trình văn hiện phê chuẩn, chấp nhận hoặc tham gia Công ước.
Hiện (2017) có 143 Quốc gia thành viên tham gia Công ước. Việt Nam phê chuẩn
Công ước này vào ngày 20/9/2005.
Vì
tính chất toàn cầu hóa mạnh mẽ của việc buôn bán trái phép hiện vật văn hóa,
trong những thập kỷ qua, UNESCO không ngừng vận động mọi quốc gia tham gia Công
ước, nhằm ngăn chặn sự hủy hoại và làm cho giá trị của kho tàng di sản văn hóa của nhân loại nghèo nàn đi vì nạn buôn bán trái
phép. Tại nhiều khu vực trên thế giới, trong đó có Đông Nam Á và Việt Nam,
trong những năm gần đây sự phát triển kinh tế xã hội của khu vực và sự mở rộng nhanh
chóng của thị trường nghệ thuật, đặc biệt là thị trường
trực tuyến đã kích hoạt mạnh mẽ nhu cầu sở hữu hiện vật văn hóa, do vậy
làm gia tăng nguy cơ buôn bán trái phép hiện vật văn hóa từ những quốc gia chưa
có được các biện pháp phòng ngừa cần thiết.
4. Những văn bản pháp lý về bảo tồn di sản văn hóa ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay
4.1. Các văn bản pháp lý trước khi có Luật Di sản văn hóa
-
Ngay sau Cách mạng tháng 8/1945
thành công, Chính phủ lâm thời nước ta đã ban hành sắc lệnh số 13 ngày 8/9/1945
và sắc lệnh số 65 ngày 23/11/1945, đề cập tới nhiệm vụ của “Đông phuơng bác cổ
học viện” và đặt cơ quan tiền thân của ngành bảo tồn bảo tàng trực thuộc Bộ
Quốc gia giáo dục.
- Trong
Sắc lệnh 65, do chủ tịch Hồ Chí Minh, ký ban hành, về việc bảo tồn cổ tích. Sắc
lệnh này có ý nghĩa lịch sử quan trọng cho việc hình thành và phát triển ngành
bảo tồn bảo tàng ở Việt Nam, khẳng định việc “Bảo tồn cổ tích là việc làm rất
cần thiết cho công cuộc kiến thiết nước Việt Nam”.
-
Nghị định 519/TTg ngày 29/10/1957,
của Thủ tướng chính phủ về việc bảo vệ các di tích lịch sử văn hóa. Đây là văn
bản pháp lý có hiệu lực trong thời gian từ năm 1957 – 1984 của chính phủ, có
giá trị thiết thực trong việc bảo vệ, gìn giữ các di sản văn hóa.
-
Pháp lệnh 14/LCT/HĐNN, ngày
04/04/1984, của Chủ tịch hội đồng nhà nước ban hành, về việc bảo vệ và sử dụng
các di tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng cảnh. Pháp lệnh cũng đã quy định rõ chức năng nhiệm vụ của các cơ quan quản lý nhà nước và
cá nhân,… nghiêm cấm làm hư hại, mất mát di tích, cổ vật.
4.2. Luật Di sản văn hóa và văn bản hướng dẫn thi hành
4.2.1.
Luật Di sản văn hóa
-
Luật Di sản văn hóa ra đời năm 2001, có hiệu lực từ 01/01/2002, đánh dấu một
bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp bảo tồn di sản văn hóa của nước ta. Nghị
định 92/2002/NĐ-CP ngày 11/11/2002 của chính phủ quy định chi tiết thi hành một
số điều của Luật di sản văn hóa.
+
Pháp lệnh 14 chỉ đề cập đến việc bảo vệ và phát huy các giá trị văn hóa và danh
lam thắng cảnh (văn hóa vật thể), Nội dung luật DSVH không những đưa ra cụ thể, đầy đủ về Di sản văn hóa Vật thể, mà còn dành 1
chương đề cập đến Di sản văn hóa Phi vật thể - một bộ phận quan trọng của di
sản văn hóa.
+ Luật DSVH 2001 ban hành đã tạo một hành lang pháp lý đồng bộ cho họat
động bảo tồn di sản văn hóa; xác định rõ quyền và nghĩa vụ của tổ chức, cá nhân và chủ sở hữu đối
với di sản văn hóa, những việc được làm, những hành vi bị nghiêm cấm; quy trách nhiệm của các bộ, ngành có liên quan.
+ Luật di sản văn hóa 2001 bao gồm 7 chương
và 74 điều:
Chương 1: Những quy định chung
Chương
1 gồm có 13 điều, tập trung về những khái niệm, những quy định của nhà nước về
bảo vệ, sử dụng, quản lý, phát huy giá trị ... di sản văn hóa.
Chương 2: Quyền và nghĩa vụ của tổ chức, cá nhân đối với di sản văn
hóa
Gồm
có 3 điều, từ điều 14 đến điều 16: quy định về quyền và nghĩa vụ về quản lý, sở
hữu, bảo vệ, hưởng thụ di sản văn hóa
Chương 3: Bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể
Gồm
có 11 điều, từ điều 17 đến điều 27: quy định về việc nghiên cứu, sưu tầm, bảo
vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể. Trong chương này quy định rõ chính sách khuyến khích của nhà nước về
nghiên cứu sưu tầm, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa PVT, đặc biệt, điều
27 cho phép người Việt nam ở nước ngoài, tổ chức cá nhân ở nước ngoài được tiến
hành nghiên cứu, sưu tầm di sản văn hóa PVT ở Việt Nam.
Chương 4: Bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa vật thể
Gồm
có 26 điều, từ điều 28 đến điều 53: quy định rõ về các tiêu chí xác định, phân
cấp quản lý, xếp hạng và việc bảo vệ, bảo quản, tu bổ, phục hồi và phát huy di tích lịch sử
văn
hóa và danh lam thắng cảnh; những quy định về sử dụng, bảo vệ, quản lý các di
vật, cổ vật, bảo vật quốc gia.
Đặc
biệt, trong mục 3, từ điều 47 đến điều 53 quy định rõ chức năng nhiệm vụ, quyền
hạn, quy mô của bảo tàng, những điều kiện, thẩm quyền thành lập bảo tàng; phân
cấp 4 loại bảo tàng:
bảo tàng quốc gia, bảo tàng chuyên
ngành, bảo tàng tỉnh, thành phố và bảo
tàng tư nhân
Chương 5: Quản lý nhà nước về di sản văn hóa
Gồm
có 15 điều, từ điều 54 đến điều 68: quy định về nội dung quản lý nhà nước và cơ
quan quản lý nhà nước về di sản văn hóa; khuyến
khích các nguồn
lực cho các họat động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn
hóa; quy định về việc hợp tác quốc tế và việc thanh tra giải quyết khiếu nại,
tố cáo về di sản văn hóa.
Chương 6: Khen thưởng
và xử lý vi phạm
Gồm
có 4 điều, từ điều 69 đến điều 72: quy định về việc khen thưởng và xử lý vi
phạm các tổ chức, cá nhân liên quan đến di sản văn hóa.
Chương 7: Điều khoản thi hành
Gồm
có 2 điều, điều 73 và 74, quy định việc ban hành Luật di sản văn hóa và các
điều khoản thi hành luật.
+ Đến năm 2009, xuất phát từ những bất cập trong thực tiễn thực hiện
Luật DSVH đồng thời tiếp thu kinh nghiệm và quan điểm của quốc tế trong bảo tồn
và phát huy di sản văn hóa, Quốc hội cho ban hành Luật sửa đổi, bổ sung một số
điều của Luật di sản văn hóa. Theo đó, các một số các thuật ngữ, định nghĩa
được sửa đổi và bổ sung như:
- Di sản văn hóa phi vật thể (Khoản 1 Điều 4);
-
Kiểm kê di sản văn hóa, yếu tố gốc cấu thành di tích, bảo tàng (các khoản 14, 15 và 16
Điều 4);
- Chiếm
đoạt, làm sai lệch di tích lịch sử - văn hoá, danh lam thắng cảnh; mua bán,
trao đổi, vận chuyển trái phép di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc di tích
lịch sử - văn hoá, danh lam thắng cảnh và di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia có
nguồn gốc bất hợp pháp; đưa trái phép di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia ra nước ngoài; Lợi dụng việc bảo vệ và phát huy
giá
trị di sản văn hóa để trục lợi, hoạt động mê tín dị đoan và thực hiện những
hành vi khác trái pháp luật (Các khoản 1, 4 và 5 Điều 13).
Ngoài
việc bãi bỏ điều 35 quy định về Thẩm quyền phê duyệt dự án bảo quản, tu bổ và
phục hồi di tích, các điều khoản khác trong Luật DSVH 2001 cũng được sửa đổi,
bổ sung như điều 17, 18, 21, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 41, 41a, 42, 47,
48, và 50.
Luật
di sản văn hóa 2009 thay tên cơ quan Bộ Văn hóa - Thông tin thành Bộ Văn hóa,
Thể thao và Du lịch, các cụm từ văn hóa - thông tin thành văn hóa, thể thao và
du lịch, và thay thế hay thế cụm từ “sở hữu toàn dân” bằng cụm từ “sở hữu nhà nước”
tại Điều 5, Điều 6, Điều 7, khoản 1 Điều 43.
Đặc biệt, việc sửa đổi bổ sung Luật di sản văn hóa 2009 dẫn đến điều
chỉnh Điều 65 trong Luật thi đua, khen thưởng với việc bổ sung thuật ngữ “Nghệ
nhân nhân dân”, “Nghệ nhân ưu tú” và đề ra các tiêu chí để phong tặng cá nhân
có công bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể.
4.2.2. Văn bản hướng dẫn thi hành Luật di sản văn hóa
-
Văn bản hướng dẫn thi hành Luật Di sản văn hóa: Căn cứ theo Nghị định
98/2010/NĐ- CP, Hà Nội ngày 21/09/2010 của Thủ tướng Chính phủ về việc Quy định
chi tiết thi hành một số điều của Luật
Di sản Văn hóa và luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa
(phụ lục 5).
Các văn bản hướng dẫn thi hành Luật di sản văn hóa (xem Phụ lục 1f):
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG
1
1.
Lâm Nhân (chủ biên, 2017), Văn hóa các dân tộc tỉnh Sóc Trăng (sưu
tầm, giới thiệu, dịch nghĩa), NXB Hội
Nhà văn, Hà Nội. (từ trang 13 đến trang 37)
2.
Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam, Luật Di sản văn hóa năm 2001, sửa đổi và bổ sung một số điều năm 2009, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2010.
3.
UNESCO (1972), Công ước Bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới
năm 1972
4.
UNESCO (2003), Công ước quốc tế về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể 2003
5.
UNESCO (2016), Hướng dẫn thực hiện
Công ước về Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể.
6.
UNESCO (2009), Sổ tay thông tin về di sản văn hóa phi vật thể (ICH Kit)
Câu hỏi hướng
dẫn ôn tập Chương 1
1.
Trình bày lịch sử quản lý di sản văn hóa ở Việt Nam
2.
Luật Di sản văn hóa có bao nhiêu
chương? điều? Trình bày khái quát nội dung của
các chương trong Luật? Nêu những điểm mới của Luật Di sản văn hóa so với Pháp
lệnh 14 về Bảo tồn và phát huy di tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng cảnh?
3.
Trình bày các công ước quốc tế về
Di sản văn hóa? So sánh với Luật Di sản văn hóa để nhận diện sự tương đồng và
khác biệt
Định hướng thảo luận
1. Qua
việc nghiên cứu tìm hiểu về luật di sản văn hóa và các loại công ước, kết hợp
với thực tiễn hiện nay về di sản, anh chị hãy nhận diện và phân tích những điểm
tương đồng và khác biệt của Luật Di sản văn hóa 2001 (sửa đổi 2009) với các
Công ước về Di sản của UNESCO. Cho ví dụ minh họa.
2.
Để hành động như là một sự nhắc nhở
rõ ràng rằng di sản là về con người, phục vụ cho con người, anh chị hãy liệt kê
một danh sách những thứ mà mình xem là di sản quý giá nhất của bản thân – những
thứ mà anh chị tha thiết muốn chuyển lại cho người thừa kế. Những thứ này có
thể phổ biến như là môi trường, không gian, hoặc mang tính cá nhân như bộ sưu
tập tem, có thể cụ thể như là một ngôi nhà hoặc trừu tượng như là một triết lý
sống. Anh chị hãy nêu lý do mà anh chị tiến hành để bảo tồn chúng?
Bài tập thực
hành
Sinh
viên chia thành từng nhóm, mỗi nhóm 5 người, thảo luận những đặc tính tương
đồng và khác biệt giữa văn hóa vật thể và phi vật thể, sau đó trình bày, thuyết
trình để các nhóm khác bổ sung, phản biện.
CHƯƠNG 2
DI SẢN VĂN HÓA VẬT
THỂ
(15 tiết)
1. Tổng quan về di sản văn hóa vật thể
1.1.
Các loại hình di sản là di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia
- Di vật: là hiện vật được lưu truyền
lại, có giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học.
-
Cổ vật: là hiện vật được lưu truyền
lại, có giá trị lịch sử văn hoá, khoa học, có từ 100 năm tuổi trở lên.
- Bảo
vật quốc gia: là hiện vật được lưu truyền lại, có giá trị đặc biệt quý hiếm
tiêu biểu của đất nước về lịch sử, văn hoá, khoa học. Thể hiện ở các tiêu chí
sau:
+ Hiện vật nguyên gốc, độc bản
+ Hình thức độc đáo
+ Có giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hoá, khoa học thể hiện:
Là vật chứng của một sự kiện lớn hoặc gắn bó với cuộc sống, sự nghiệp của anh hùng dân tộc, danh nhân kiệt xuất.
Là tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng về giá trị tư
tưởng - nhân văn, giá trị thẩm mỹ và hình thức thể hiện tiêu biểu cho một
khuynh hướng, một phong cách, một thời đại
Là sản phẩm được phát minh, sáng chế tiêu biểu có giá trị thực tiễn cao, có tác dụng thúc
đẩy xã hội phát triển ở một giai đoạn lịch sử nhất định.
+ Được thủ tướng chính phủ quyết định công nhận sau khi có ý kiến thẩm định của hội
đồng Di sản văn hoá quốc gia.
- Di
tích lịch sử văn hoá: là công trình xây dựng, địa điểm và các di vật, cổ vật,
bảo vật quốc gia thuộc công trình kiến trúc có giá trị lịch sử, thẩm mỹ, khoa
học.
- Danh
lam thắng cảnh: là cảnh quan thiên nhiên hoặc địa điểm có sự kết hợp giữa cảnh
quan thiên nhiên với công trình kiến trúc có giá trị lịch sử, thẩm mỹ, khoa
học.
1.2. Loại hình di tích lịch sử-văn hóa và danh lam thắng
cảnh
1.2.1. Khái niệm
Theo
Hán Việt tự điển của Thiều Chửu, Di (遺 ) có
nghĩa là sót lại, rớt lại, để lại, còn Tích (跡) có nghĩa là tàn tích, dấu vết. Như vậy, khái niệm Di tích (遺 跡) chính là tàn tích, dấu vết còn
để lại của quá khứ23.
Từ điển tiếng Việt phổ thông của Viện Ngôn ngữ học Việt Nam
cho rằng “Di tích là dấu vết của quá khứ
còn lưu lại trong lòng đất hoặc trên mặt đất có ý nghĩa về mặt lịch sử, văn hóa"
Công ước về Bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới của
UNESCO được thông qua vào ngày
16/11/1972, xem di tích là một bộ phận nằm trong Di sản văn hóa và định nghĩa
là “Các công trình kiến trúc, điêu khắc
hoặc hội hoạ hoành tráng, các yếu tố hay kết cấu có tính chất khảo cổ, các văn
bản, các hang động và các nhóm yếu tố có giá trị quốc tế đặc biệt về phương
diện lịch sử, nghệ thuật hay khoa học”
Theo Luật Di sản văn hóa Việt Nam năm 2001 và sửa đổi, bổ sung năm 2009:
“Di tích lịch sử-văn
hóa là công trình xây dựng, địa điểm và các di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia
thuộc công trình, địa điểm đó có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học”.
“Danh lam thắng cảnh là
cảnh quan thiên nhiên hoặc địa điểm có sự kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên
với công trình kiến trúc có giá trị lịch sử, thẩm mĩ, khoa học”.
1.2.2.
Phân loại di tích lịch sử-văn
hóa và danh lam thắng
cảnh
Theo
như định nghĩa, đối tượng của di tích rất đa dạng, phong phú. Do đó, để xác
định đúng giá trị, thống kê hiện trạng thực tế một cách khoa học, và thuận lợi
cho công tác nghiên cứu, quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị di tích, các cơ
quan quản lý và nhà khoa học đã có sự phân chia, phân loại di tích ra thành
nhiều nhóm hay loại hình khác nhau. Trong đó, có hai cách phân loại phổ biến ở
Việt Nam hiện nay đó là phân loại theo nội dung, hình thức di tích và phân loại
theo giá trị di tích.
a,
Theo nội dung và hình thức, các di tích có thể phân thành di tích lịch sử, di
tích kiến trúc nghệ thuật, di tích khảo cổ và danh lam thắng cảnh.
23 Thiều Chửu (1993),
Hán Việt tự điển, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
-
Di tích lịch sử: là những công trình, địa điểm liên quan tới các sự kiện lịch
sử tiêu biểu trong suốt quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc, liên quan
tới thân thế và sự nghiệp của anh hùng dân tộc, danh nhân đất nước.
Trong loại hình di tích lịch sử, có các loại di tích sau:
+ Di tích ghi dấu về dân tộc học
+ Di tích ghi dấu về các sự kiện chính trị đặc biệt
+ Ghi dấu chiến công của quân và dân Việt Nam, chủ yếu gắn với các thời kì kháng chiến
+ Ghi dấu tội ác của kẻ thù
+ Nơi lưu giữ, tưởng niệm những người hy sinh…
- Di tích kiến trúc nghệ thuật: là những công trình kiến trúc nghệ thuật, tổng thể kiến trúc
đô thị và đô thị mang đặc trưng trong từng giai đoạn phát triển nghệ thuật kiến
trúc của dân tộc, có giá trị qua nhiều giai đoạn lịch sử, phục vụ cho đời sống
sinh hoạt, văn hoá - xã hội cũng như nhu cầu tín ngưỡng, tôn giáo của nhân dân.
Trong loại hình di tích kiến trúc nghệ thuật, có các loại di tích
sau:
+ Kiến trúc đình
làng
+ Di tích tôn giáo: chùa, tháp, nhà thờ…
+ Di tích đạo giáo: quán,
đền…
+ Di tích gắn với Nho giáo: Văn Miếu, Khổng Miếu…
+ Di tích thành lũy quân sự
+ Di tích Lăng mộ
+ Di tích cầu, cống, giếng cổ: giếng Chăm
+ Di tích cung điện
+ Di tích văn hóa dân gian: đền, miếu, phủ, am, điện…
- Di tích khảo cổ: là những địa điểm khảo cổ có
giá trị, thu được các di vật từ trong lòng đất hoặc dưới nước, ghi dấu ấn về
các giai đoạn phát triển của con người, của đất nước từ những thời kỳ xa xưa, là điểm mốc cho các giai đoạn phát
triển của văn hoá khảo cổ. Trong loại hình di tích khảo cổ, có các loại di tích
sau:
* Di tích cư trú
+ Di chỉ hang động có người nguyên thủy sinh sống (hang động)
+ Di chỉ cư trú chưa có / không có thành lũy quân sự
+ Di chỉ cư trú có thành
lũy quân sự
* Di chỉ mộ táng
+ Di chỉ mộ thuyền
+ Di chỉ mộ chum, vò
+ Di chỉ hầm mộ Hán
+ Di chỉ mộ hợp chất
-
Di tích danh lam thắng cảnh: là những cảnh quan thiên nhiên hoặc địa điểm có sự
kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên với công trình kiến trúc có giá trị lịch sử,
thẩm mỹ, khoa học (theo điều 4, khoản 4, Luật Di sản văn hoá năm 2001, được sửa
đổi năm 2009).
Trong loại hình di tích danh lam thắng cảnh, có các loại di tích
sau:
+ Quần thể danh thắng thiên nhiên
+ Hệ thống danh thắng thiên nhiên đơn lẻ
+ Quần thể di tích và danh thắng; khu văn hóa lịch sử
+ Hệ thống danh thắng nhân tạo
b,
Theo giá trị di tích, các di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh được
phân thành các cấp độ từ cao xuống thấp gồm di sản thế giới24, di
tích quốc gia đặc biệt, di tích quốc
gia và di tích cấp tỉnh, thành phố.
- Di sản Thế giới: là những di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh của các quốc
gia, vùng lãnh thổ trên thế giới đã được Uỷ ban Di sản Thế giới của UNESCO
(WHC) công nhận dựa trên 10 tiêu chuẩn:
+ Tiêu chí Di sản Văn hóa Thế giới
(1) Là một kiệt tác cho thấy thiên tài sáng tạo của con người.
(2)
Biểu hiện sự giao lưu các giá trị
của con người, trong một thời gian dài hoặc trong một khu vực văn hóa của thế
giới, về những bước phát triển trong kiến trúc, nghệ thuật tượng đài hoặc quy
hoạch thành phố và thiết kế cảnh quan.
24. Theo qui định của UNESCO, hiện nay có 3 loại di sản thế giới: Di sản Văn hóa Thế giới, Di sản Thiên nhiên
Thế giới, Di sản Hỗn hợp.
(3)
Là minh chứng độc đáo hoặc chí ít
cũng là hiếm có cho truyền thống văn hóa hoặc cho một nền văn minh còn đang tồn
tại hoặc đã mất.
(4)
Là một mẫu hình nổi bật của một
loại công trình xây dựng hoặc quần thể kiến trúc hay cảnh quan minh họa cho một
(các) giai đoạn trong lịch sử loài người.
(5)
Là một mẫu hình nổi bật về nơi sinh
sống truyền thống hoặc sử dụng đất đai của con người đại diện cho một (hoặc
nhiều) nền văn hóa, đặc biệt khi nó trở nên dễ bị tổn thương do tác động của
những biến đổi không cưỡng lại được.
(6)
Liên quan trực tiếp hoặc đích thực
tới các sự kiện hay truyền thống đang còn tồn tại, với những ý tưởng hoặc niềm
tin, với các tác phẩm nghệ thuật hoặc văn học có ý nghĩa toàn cầu nổi bật (tiêu
chuẩn này chỉ được xem xét trong những hoàn cảnh đặc biệt hoặc liên quan đến
các tiêu chí văn hóa hoặc thiên nhiên khác khi Ủy ban xem xét có đưa vào danh
sách Di sản Thế giới hay không).
+ Tiêu chí Di sản Thiên nhiên Thế giới
(1)
Là những mẫu hình nổi bật tiêu biểu
cho các giai đoạn lớn của lịch sử trái đất, bao gồm hồ sơ về sự sống, các tiến
trình địa chất có ý nghĩa đang diễn ra trong sự phát triển của địa hình hoặc
các đặc điểm địa mạo hay địa văn có ý nghĩa.
(2)
Là những mẫu hình nổi bật tiêu biểu
cho các quá trình sinh thái và sinh học đang diễn ra trong sự tiến hóa và phát
triển của các hệ sinh thái đất, nước ngọt, vùng duyên hải ven biển và của các cộng đồng động thực vật.
(3)
Chứa đựng những hiện tượng tự nhiên
siêu phàm hoặc những khu vực có vẻ đẹp tự nhiên kiệt xuất có tầm quan trọng về
thẩm mỹ.
(4) Chứa đựng những khu cư trú tự nhiên quan trọng và có ý nghĩa nhất đối với việc bảo
toàn tại chỗ tính đa dạng sinh học, bao gồm cả các loài có giá trị toàn cầu nổi
bật có nguy cơ tuyệt chủng theo quan
điểm khoa học và bảo tồn.
+ Tiêu chí Di sản Thế giới Hỗn hợp (Di sản kép)
Một di sản được công nhận là
Di sản Thế giới Hỗn hợp (cả văn hóa và thiên nhiên) phải thỏa mãn ít nhất một
tiêu chí về Di sản Văn hóa và một tiêu chí về Di sản Thiên nhiên.
Ở Việt Nam, theo qui định tại điều 30, mục 1, khoản c của Luật Di sản văn hoá năm
2001, Thủ tướng Chính phủ sẽ là người ký quyết định việc đề nghị Tổ chức Giáo dục,
Khoa
học và Văn hoá của Liên Hợp Quốc (UNESCO) xem xét đưa di tích tiêu biểu của
Việt Nam vào Danh mục Di sản Thế giới.
-
Di tích quốc gia đặc biệt: là những di tích có giá trị đặc biệt tiêu biểu của
quốc gia, do Thủ tướng Chính phủ ra quyết định xếp hạng, bao gồm:
(1)
Công trình xây dựng, địa điểm gắn
với sự kiện đánh dấu bước chuyển biến đặc biệt quan trọng của lịch sử dân tộc
hoặc gắn với anh hùng dân tộc, danh nhân tiêu biểu có ảnh hưởng to lớn đối với tiến trình lịch sử của dân tộc.
(2)
Công trình kiến trúc, nghệ thuật,
quần thể kiến trúc, tổng thể kiến trúc đô thị và địa điểm cư trú có giá trị đặc biệt đánh dấu các giai đoạn phát triển kiến trúc, nghệ thuật Việt Nam.
(3) Địa
điểm khảo cổ có giá trị nổi bật đánh dấu các giai đoạn phát triển văn hoá khảo
cổ quan trọng của Việt Nam và thế giới.
(4)
Cảnh quan thiên nhiên nổi tiếng
hoặc địa điểm có sự kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên với công trình kiến
trúc, nghệ thuật có giá trị đặc biệt của quốc gia hoặc khu vực thiên nhiên có
giá trị về địa chất, địa mạo, địa lý, đa dạng sinh học và hệ sinh thái đặc thù nối tiếng của Việt Nam và thế giới.
- Di tích quốc gia: là những di tích có giá trị tiêu biểu của quốc gia,
do Bộ trưởng Bộ Văn hoá, Thể Thao và
Du lịch ra quyết định xếp hạng, bao gồm:
(1)
Công trình xây dựng, địa điểm ghi
dấu sự kiện, mốc lịch sử quan trọng của dân tộc hoặc gắn với anh hùng dân tộc,
danh nhân, nhà hoạt động chính trị, văn hoá, nghệ thuật, khoa học nổi tiếng có
ảnh hưởng quan trọng đối với tiến trình lịch sử của dân tộc.
(2)
Công trình kiến trúc, nghệ thuật,
quần thể kiến trúc, tổng thể kiến trúc đô thị và địa điểm cư trú có giá trị
tiêu biểu trong các giai đoạn phát triển kiến trúc, nghệ thuật Việt Nam.
(3)
Địa điểm khảo cổ có giá trị nổi
bật, đánh dấu các giai đoạn phát triển của văn hoá khảo cổ.
(4)
Cảnh quan thiên nhiên đẹp hoặc địa
điểm có sự kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên với công trình kiến trúc, nghệ
thuật hoặc khu vực thiên nhiên có giá trị khoa học về địa chất, địa mạo, địa
lý, đa dạng sinh học, hệ sinh thái đặc thù.
-
Di tích cấp tỉnh, thành phố: là những di tích có giá trị tiêu biểu của địa
phương, do Chủ tịch UBND cấp tỉnh ra quyết định xếp hạng, bao gồm:
(1)
Công trình xây dựng, địa điểm ghi
dấu sự kiện, mốc lịch sử quan trọng của địa phương hoặc gắn với nhân vật có ảnh
hưởng tích cực đến sự phát triển của địa phương trong các thời kỳ lịch sử.
(2)
Công trình kiến trúc, nghệ thuật,
quần thể kiến trúc, tổng thể kiến trúc đô thị và địa điểm cư trú có giá trị
trong phạm vi địa phương.
(3)
Địa điểm khảo cổ có giá trị trong phạm vi địa phương.
(4)
Cảnh quan thiên nhiên hoặc địa điểm
có sự kết hợp giữa cảnh quan quan thiên nhiên với công trình kiến trúc, nghệ
thuật có giá trị trong phạm vi địa phương.
2.
Phương pháp nghiên cứu, sưu tầm di sản văn hóa vật thể
Phương
pháp là một thuật ngữ được sử dụng để chỉ một hệ thống những cách thức nhất
định, hoạt động nhằm đạt được mục đích đặt ra mà trong quá trình thực hiện do
đối tượng quyết định. Đối tượng nào à phương pháp đó .
Trong công việc sưu tầm di sản văn hóa vật thể thì phương pháp sưu tầm
được hiểu là một hệ thống những cách thức được tổ chức hoạt động, tiến hành
khảo sát để tiến hành dể thu thập những tài liệu hiện vật gốc tiêu biểu và điển hình theo quy trình khoa học của
bảo tàng, phòng truyền thống, nhà văn hóa cộng đồng.
Cho đến nay đối tượng di sản văn hóa vật thể được sưu tầm bằng nhiều
nguồn khác nhau, nhưng nhìn chung là
từ hai nguồn Trực tiếp và gián tiếp :
-Trực tiếp: Bao gồm
những tài liệu hiện vật được lựa chọn qua quá trình khảo sát khoa học và tổ
chức những chuyến đi công tác khoa học. Nguồn này chủ yếu do các bảo tàng, nhà
văn hóa cộng đồng, các sưu tập tư nhân chủ động tổ chức sưu tầm theo đúng kế hoạch.
-Gián tiếp: Những tài
liệu những tài liệu hiện vật được đưa về là do các cơ quan, đoàn thể, các tổ
chức xã hội, các cá nhân ở các lĩnh vực khác nhau tặng hẳn cho bảo tàng hoặc
bằng nhiều hình thức khác vv.
Ví dụ: Sưu tập hiện vật của cụ Vương Hồng Sển, trước
khi mất ông muốn nhà nước quản lý những sưu tập của ông, trực tiếp
là Bảo tàng Lịch sử Việt Nam tại TP.Hồ Chí Minh: 859 hiện vật.
Những tài liệu hiện vật được sưu tầm từ nguồn thứ nhất, tức là do cán
bộ bảo tàng, cán bộ làm công tác văn hóa trực tiếp đi sưu tầm cho nên phải bảo
đảm được tính khoa học và pháp lý, phù hợp với nội dung – loại hình – tính chất
của bảo tàng, của nhà văn hóa cộng đồng. Còn lại những tài liệu hiện vật từ
những nguồn thứ hai. Tức là do các bảo tàng, nhà truyền thống, nhà văn hóa cộng
đồng đã tổ chức tiếp nhận hiện vật do đông đảo
các tầng lớp quần chúng đóng góp, vì vậy tính khoa học và pháp lý so với nguồn
hiện vật thứ nhất thường không được đảm bảo chắc chắn và có những trường hợp
xảy ra là hiện vật không phù hợp với nội dung loại hình của các bảo tàng, nhà truyền
thống, nhà văn hóa cộng đồng.
Điều này đòi hỏi cán bộ sưu tầm phải xác dịnh rõ, không những tiếp nhận mà còn
phải nghiên cứu bổ sung và hoàn thiện những yêu cầu về khoa học, pháp lý cho
những tài liệu hiện vật đó.
Vì vậy: Nguồn thứ nhất vẫn tiến hành thường
xuyên. Nguồn thứ hai vẫn tiến hành tuyên
truyền, thu nhận.
Phương
pháp sưu tầm phụ thuộc vào từng loại hình các bảo tàng, nhà truyền thống, nhà
văn hóa cộng đồng và đối tượng cần sưu tầm. Để lựa chọn được những tài liệu
hiện vật gốc phù hợp, có giá trị thì cần sử dụng nhiều phương pháp khác nhau.
2.1.
Đối tượng di sản văn hóa vật thể cần sưu tầm
Toàn
bộ các hiện vật có giá trị lịch sử văn hóa khoa học bao gồm di vật, cổ vật và
bảo vật quốc gia đều nằm trong đối
tượng cần sưu tầm. Trước khi tiến hành sưu tầm, cán bộ sưu tầm cần phải lập
danh mục các hiện vật cần sưu tầm. Danh mục này có thể chia theo chủ đề sưu
tầm, chia theo loại hình hiện vật cần sưu tầm. Tùy theo từng điều kiện, hoàn
cảnh và nội dung, cán bộ sưu tầm sẽ lập danh mục hiện vật sưu tầm. Dựa trên chủ
đề cần sưu tầm, cán bộ sưu tầm cần chia thành các chủ đề nhỏ và cuối cùng là
lập danh mục cụ thể tên gọi từng hiện vật của chủ đề. Danh mục này phải được
lập càng chi tiết càng tốt, tránh trường hợp bỏ sót hiện vật trong quá trình sưu
tầm.
Ví dụ: Nội dung sưu tầm các hiện vật là di sản văn hóa của một cộng đồng.
Đây
là một chuyên đề rộng, cần chia nhỏ chuyên đề này thành các chủ đề lớn, ở đây
có thể chia thành 7 chủ đề. Trong
7 chủ đề này, ta có thể chia nhỏ thành các tiểu đề, sao cho phải ánh được đầy đủ nội dung của chủ
đề. Từ các tiểu đề có thể chia nhỏ tiếp hoặc liệt kê tên gọi các hiện vật kèm
theo
1.
Những hiện vật liên quan đến lao động sản xuất và các họat động kinh tế
1.1.
Công cụ sản xuất và các vật dụng trong nông nghiệp:
- Các loại công cụ làm đất, làm mạ
- Các loại công cụ làm thủy lợi
- Các loại công cụ cấy lúa, chăm bón, thu hoạch
- Các loại công cụ chế biến lúa-gạo
- Các loại công cụ làm vườn.
1.2.
Công cụ đánh bắt thủy hải sản
- Công cụ đánh bắt trên sông, biển
- Công cụ đánh bắt trên đồng, ao, hồ
1.3. Công cụ vật dụng trong chăn nuôi gia súc, gia cầm và nuôi trồng thủy sản (lưu ý
cả kỹ thuật bảo quản và chế biến).
1.4.
Công cụ, vật dụng và sản phẩm các
nghề thủ công (hệ thống công cụ theo từng công
đoạn). Lưu ý đến
kỹ thuật và quy trình thực hiện.
- Rèn
- Làm gốm
- Nghề đóng ghe, thuyền
- Các nghề đan lát và chế biến từ mây, tre, lá.
- Nghề dệt vải
- Làm đồ mỹ nghệ (chế biến từ vàng bạc, đồi mồi, vỏ ốc vv.),…
1.5.
Các loại công cụ, vật dụng trong trao đổi hàng hóa và các hoạt động thương nghiệp: Các
dụng cụ cân, đong, đo, đếm
2.
Những hiện vật liên quan đến trang phục: (lưu ý cả các loại đồ đội đầu và đi ở
chân)
- Trang phục mặc thường ngày theo giới tính và theo lứa tuổi:
- Trang phục trong
lao động sản xuất.
-
Các loại hiện vật liên quan đến trang phục mang tính
tôn giáo, tín ngưỡng, lễ hội, trình diễn dân gian.
3.
Những hiện vật liên quan đến sinh hoạt hàng ngày của người
dân.
3.1. Những vật dụng trong nhà
bếp
3.2. Đồ gia dụng và các đồ dùng sinh hoạt
khác
- Các loại đồ dùng để uống và ăn trầu
- Các đồ dùng sinh họat trong nhà
- Các dụng cụ hớt tóc, dạy học vv
3.3.
Những
hiện vật liên quan đến trò chơi dân gian: Các hiện
vật làm bằng gỗ, đất, lá cây, rơm, giấy, kim loại vv.
4. Những hiện vật liên quan đến giao thông vận tải.
- Các phương tiện giao thông đường thủy.
- Các phương tiện giao thông đường bộ.
- Các loại dụng cụ trang bị cho súc vật kéo.
5. Những hiện vật liên quan đến phong tục tập quán gắn với chu kỳ đời người:
5.1. Hôn nhân
+ Trang phục cưới hỏi
+ Các loại dụng cụ và lễ vật cưới
hỏi.
5.2. Ma chay: Tang phục, hiện vật phục vụ cho lễ, nhạc cụ vv.
5.3. Sinh đẻ – nuôi dạy con cái
5.4. Giỗ chạp: các hiện vật liên quan đến lễ cúng
6. Những hiện vật liên quan đến sinh hoạt tín ngưỡng dân gian.
-
Các nghi lễ tín ngưỡng, thờ cúng tổ
tiên, các loại bàn thờ, thổ công thổ địa, tranh thờ vv.
- Các loại tượng thuộc các tín ngưỡng, tôn giáo.
- Các loại lư hương,
chân đèn, ly cúng, tượng
phật, tượng mẫu
vv.
- Các loại đạo cụ trong sinh hoạt tôn
giáo
7. Các hiện vật liên quan đến văn hóa nghệ thuật và tri thức dân gian.
7.1. Nhạc cụ dân gian và những hiện vật về sinh hoạt văn nghệ dân gian:
7.2. Những hiện vật về nghệ thuật tạo hình và trang trí dân gian
- Điêu khắc
- Đồ mộc nghệ thuật
- Đồ gốm
- Tranh vẽ (tết – lễ – tranh thờ)
7.3.
Những hiện vật về văn tự, ngôn ngữ: các loại văn bản ở các thời kỳ (lưư ý những
văn tự được viết trên lá cây, gỗ vv.).
7.4. Các hiện vật liên quan đến tri thức dân gian:
- Y - dược học dân gian
- Các loại y cụ, dụng cụ làm thuốc vv
Lưu
ý: chuyên đề này được chia làm nhiều chủ đề và các tiểu đề trong chủ đề. Tuy nhiên, cán bộ sưu tầm cần phải tham khảo,
nghiên cứu bộ phận kho, trưng bày và những hiện vật mà cơ quan đã có,… từ đó
liệt kê tên gọi những hiện vật cần thiết để sưu tầm.
2.2.
Các nguyên tắc và cách xử lý di sản trong quá trình sưu tầm
Trong
trường hợp cán bộ sưu tầm không đủ thẩm quyền hoặc không có khả năng quyết đoán
đối với một số hiện vật thì phải báo cáo ngay với cơ sở địa phương để họ có thể
quyết định bảo vệ hoặc tập hợp những nhà chuyên môn, chuyên gia để đánh giá về giá trị
của hiện vật.
Để
có được những tài liệu hiện vật có ý nghĩa và giá trị thì cán bộ sưu tầm phải
tổ chức xác minh hồ sơ lí lịch hiện vật ngay tại địa phương, nhưng trong quá
trình sưu tầm không phải lúc nào cũng
thuận lợi vì người chủ nhân hiện
vật và người đang giữ hiện vật có thể không phải là một.
Người
chủ hoặc người có hiện vật còn đặt ra những yêu cầu đối với những hiện vật của
họ, nếu như được thoả mãn các yêu cầu mà họ đặt ra thì hiện vật đó mới được
đồng ý trao tặng hoặc trao đổi mua bán. Trong quá trình sưu tầm di sản văn hóa
vật thể cán bộ sưu tầm phải chú ý xử lý những trường hợp sau:
-Hiện
vật có thể trao tặng cho bảo tàng, nhà truyền thống thì cán bộ sưu tầm phải ghi
rõ họ tên, địa chỉ, chức vụ của người trao hiện vật, đồng thời gởi thư cảm ơn
của bảo tàng tới họ và phải động viên về cả vật chất và tinh thần tuỳ theo từng
trường hợp cụ thể.
-Trường hợp phải mua hiện vật, cán bộ sưu tầm phải yêu cầu người chủ
hay người có hiện vật phải làm giấy cam đoan là hiẹân vật đó là của mình và
phải ghi hoá đơn. Trong trường hợp mua hiện
vật phải được sự
đồng ý của ban giám đốc của
bảo tàng, nhà truyền thống.
-Trong trường hợp trao đổi hiện vật tức là dùng đồ vật có giá trị sử
dụng đổi lấy hiện vật có giá trị bảo tàng theo sự thỏa thuận của chủ nhân hiện
vật với cán bộ sưu tầm, nhưng vẫn phải được sự chấp thuận của ban giám đốc bảo
tàng nhà truyền thống.
-Trong trường hợp mượn tài liệu hiện vật vẫn phải có sự đồng ý của chủ
nhân hiện vật và ban giám đốc của bảo
tàng, nhà truyền thống. Trong bản ký kết mượn hiện vật phải ghi rõ thời gian
hạn định cụ thể để trao trả hiện vật.
Nếu
trường hợp chủ nhân hiện vật không đồng ý trong các hình thức nêu trên, thì cán
bộ sưu tầm vẫn phải kiên trì vận động giải thích cho quần chúng nhân dân hiểu
được vấn đề bảo tồn di sản văn hóa, đồng thời báo cáo với các cấp lãnh đạo địa
phương để họ tác động giúp đỡ. Mặt khác, cán bộ sưu tầm cần báo cáo với ban
lãnh đạo bảo tàng, nhà truyền thống để có biện pháp thích hợp và thoả đáng.
2.3. Phương pháp tiến hành sưu tầm
2.3.1.
Tổ chức những chuyến
đi công tác khoa học
Phương
pháp này rất thích hợp khi bảo tàng, nhà truyền thống đã đi vào hoạt động, mở
cửa đón khách tham quan. Phục vụ cho nhiều mục đích khác nhau như: bổ sung cho
các phần trưng bày, cho đề tài nghiên cứu khoa học, xây dựng và hoàn thiện các
bộ sưu tập vv…
2.3.2.
Tổ chức đoàn cán bộ khảo sát điền
dã.
·
Khảo sát theo chuyên
đề:
Là
cuộc khảo sát thực địa được tiến hành nhằm đi sâu nghiên cứu thu thập các tài
liệu hiện vật theo một chuyên đề nhất định. Đặc điểm của cuộc khảo sát này là quy mô không
lớn,
chủ đề nghiên cứu hẹp, số lượng tham gia không đông (một đoàn chừng 3 - 5 người
tham gia), tiến hành khảo sát ở tại một địa phương nhất định trong một khoảng
thời gian từ 15 đến 30 ngày. Khảo sát chuyên đề thường mang tính nội bộ vì đối
tượng trực tiếp tham gia là các chuyên gia sưu tầm.
·
Khảo
sát tổng hợp. Là cuộc khảo sát nhằm nghiên cứu, sưu tầm toàn bộ
các vấn đề có liên quan đến nội dung trưng bày của bảo tàng, nhà truyền thống
về Lịch sử tự nhiên và lịch sử xã hội. Đối tượng tham gia đông, cần phải kết
hợp với nhiều nhà khoa học, các tổ chức, cá nhân có liên quan.
Đoàn khảo sát dưới hình thức này cần phải chia ra theo hai cách:
-
Cách thứ nhất: Đoàn khảo sát có thể chia ra thành các tổ, mỗi tổ phụ trách một phạm vi
lãnh thổ nhất định, khảo sát toàn bộ các vấn đề có liên quan đến đề cương sưu
tầm, thực hiện dưới hình thức khảo sát cuốn chiếu.
-
Cách
thứ hai: Đoàn khảo sát có thể chia theo từng nhóm đề tài. Mỗi
nhóm khảo sát theo đề tài được phân công. Phạm vi họat động rộng, trên toàn bộ
địa bàn cần khảo sát.
Lưu
ý: theo cách này, phải định hướng những địa bàn trọng điểm, có vấn đề cần
nghiên cứu. Các nhóm phải thông báo và liên hệ với nhau khi phát hiện những vấn
đề thuộc nhóm đề tài khác.
Ghi chú: Hiện nay, các bảo tàng, nhà truyền thống thường áp dụng cách
thứ nhất, sưu tầm đại trà, sau khi sưu tầm về, phân loại theo các sưu tập. Sau
đó, các sưu tập còn thiếu hoặc không có, bảo tàng sẽ tiến hành sưu tầm bổ sung.
è Tiến hành công tác điều tra khảo sát, tổ chức những cuộc thăm dò trước để nắm
được tình hình di tích và những di vật ở địa phương.
è Tuỳ theo đối tượng sưu tầm, địa bàn và nhân sự mà có thể áp dụng các
hình thức khảo sát
Tóm lại: Ngoài những phương pháp nói trên, còn có nhiều hình thức khác
nữa để tiếp nhận hiện vật về cho bảo tàng, nhà truyền thống. Để hoàn thành tốt
các nhiệm vụ của công tác sưu tầm, các bảo tàng, nhà truyền thống thường tiến
hành tất cả các phương pháp để lựa chọn thu thập hiện vật, việc sử dụng và kết
hợp tốt các phương pháp đó sẽ là điều kiện cần thiết để nâng cao hiệu quả của
công tác sưu tầm.
2.4.
Các giai đoạn tiến hành sưu tầm
Khi tiến hành công tác sưu tầm, dù là phương pháp nào đều phải trải qua ba giai đoạn sau:
+ Giai đoạn 1: Chuẩn bị cho công tác sưu tầm
+ Giai đoạn 2: Công tác tại địa phương
+ Giai đoạn 3: Kết thúc đợt sưu tầm
2.4.1. Giai đoạn một: Giai đoạn chuẩn bị cho công cuộc sưu tầm
Công việc chuẩn bị của công tác sưu tầm phải trải qua 10 nhiệm vụ cụ thể
1.
Nghiên cứu các tài liệu sách báo chuyên
môn
2.
Nghiên cứu kho cơ sở
3.
Nghiên cứu đề cương,
kế hoạch trưng bày, các phần trưng bày đã có.
4.
Đặt kế hoạch, chương
trình và dự trù kinh
phí.
Dựa vào kế hoạch sưu tầm, số lượng người tham
gia, phải có dự trù số tiền chi cho các khoản:
-Tiền lương hàng ngày cho cán bộ sưu
tầm.
-Tiền tàu xe đi lại cho đợt sưu tầm.
-Tiền vận chuyển
hiện vật.
-Thù lao cho những người giúp đỡ đoàn sưu
tầm.
-Tiền chi phí cho các buổi nói chuyện tọa đàm.
-Tiền chi phí cho các khoản trang bị giấy gói,
dây buộc, đèn pin, cuốc thuổng, dụng cụ khác…
-Tiền mua hiện vật, tiền hoàn một đồ vật khác cho chủ nhân.
5.
Tìm
hiểu những phương pháp có tính chất chuyên môn theo các ngành khoa học phù hợp
với từng đối tượng hiện vật.
6.
Phối hợp công tác sưu tầm của bảo tàng đối với các cơ quan khác.
7.
Cần chuẩn
bị những trang thiết bị cần thiết
cho công tác chuyên môn.
8.
Đặt quan hệ trước với địa phương cần đến sưu tầm.
9.
Chuẩn bị các giấy tờ thủ tục cần thiết.
10.
Công tác thông tin tuyên truyền.
2.4.2.
Giai đoạn 2: Khảo sát thực địa
Đây
là giai đoạn chính, giai đoạn quan trọng nhất trong quá trình sưu tầm. Mục đích
và nhiệm vụ của giai đoạn này là tìm tòi, phát hiện và thu thập hiện vật phù
hợp với chủ đề khảo sát. Sau khi đến địa phương người cán bộ sưu tầm cần phải
làm những nhiệm vụ sau đây:
1.
Liên
hệ ngay với các cấp lãnh đạo ở địa phương: để trình
bày cụ thể hơn về chương trình, kế hoạch sưu tầm nhất là những thay đổi đột
xuất so với kế hoạch đã liên hệ trước đó để địa phương tạo điều kiện gíup đỡ đoàn. Nên liên lạc với các tổ chức chính
quyền, sở văn hóa thông tin, phòng văn hóa thông tin, các trung tâm nghiên cứu
khoa học, các tổ chức bảo vệ di tích lãnh đạo các cơ quan, đơn vị bộ đội,…vv.
2.
Tổ
chức những buổi nói chuyện, tọa đàm: giới thiệu cho nhân dân
địa phương hiểu rõ mục đích, ý nghĩa của đợt khảo sát để họ tích cực tham gia
vào việc đóng góp hiện vật cho bảo tàng, nhà truyền thống hoặc giúp đoàn phát
hiện ra hiện vật mới.
Nội
dung của những buổi nói chuyện này khác với những dạng của buổi nói chuyện mang
tính chất phát động phong trào thường xuyên để xây dựng mạng lưới sưu tầm, nên
nói cụ thể ý nghĩa, mục đích của đợt khảo sát mà bảo tàng đang tiến hành, những
buổi nói chuyện này nên tổ chức trong các đoàn thể, trường học,… Qua các tin
tức của các cấp lãnh đạo và nhân dân cung cấp, người cán bộ sưu tầm nên lập một
danh sách những người có thể giúp đỡ đoàn để trực tiếp quan hệ sau này cụ thể
theo mẫu sau:
|
STT |
HỌ VÀ TÊN |
NGHỀ NGHIỆP |
CHỨC VỤ |
ĐỊA CHỈ |
Nội dung có thể khai thác |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3.
Tiến
hành lựa chọn thu thập hiện vật: Trong quá trình khảo sát
phải nghiên cứu xác định, lựa chọn, thu thập các tài liệu hiện vật theo đúng
chương trình, kế hoạch đã định phải tiến hành ghi chép thật đầy đủ cẩn thận về
hiện vật đây là bước qua trọng nhất của khảo sát thực địa và nội dung của nó sẽ
là cơ sở để xác định gía trị của hiện vật hay nói cách khác kết quả ghi chép hiện vật sẽ là một trong những yếu tố quyết định để có
nên
xét duyệt đưa hiện vật vào kho của bảo tàng, nhà truyền thống hay không. Nếu
ghi chép qua loa sơ sài thì sẽ gây mất nhiều trở ngại cho quá trình lưu trữ và
bảo quản hiện vật sau này. Vì vậy đòi hỏi người cán bộ sưu tầm phải cẩn thận,
tỉ mỉ, kiên trì trong khi ghi chép lý lịch hiện vật.
4.
Phải
có biện pháp bảo quản đối với từng loại hiện vật: Sau khi
nhận hiện vật từ chủ nhân của nó, lấy nó ra khỏi môi trường sống. Người cán bộ
sưu tầm cần có ý thức trách nhiệm cao đối với những hiện vật sưu tầm được, phải
chú ý đến việc bảo quản, gìn giữ chúng, tránh làm hư hỏng mất mát … Tùy thuộc
vào hiện vật mà ta cho nó vào các thiết bị đóng gói thích hợp, trong những
trường hợp cần thiết nếu điều kiện cho phép có thể tiến hành ướp, sấy khô, xử
lý bảo quản tạm thời đối với hiện vật sưu tầm được. Sau khi đóng gói chúng
người cán bộ sưu tầm cần dựa vào khối lượng, kích thước, tính chất của hiện vật
mà liên hệ phương tiện vận chuyển cho phù hợp.
5.
Báo
cáo kết quả sưu tầm cho các cấp lãnh đạo địa phương : Có thể công
bố kết quả qua báo chí, đài phát thanh và trực tiếp công bố kết quả trong cuộc
họp tổng kết đợt sưu tầm tại địa phương (nếu có). Mục đích là báo cáo kết quả
cụ thể đồng thời cám ơn các các cấp lãnh đạo địa phương đã tạo điều kiện giúp
đỡ đoàn khảo sát và công bố kết quả cho nhân dân địa phương biết.
Các nhóm được phân cong sưu tầm ở địa bàn từng xã nên làm báo cáo chi
tiết từng xã một. Nội dung có thể tập trung vào một số ý sau:
- Khái
quát về điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội của địa phương (điều kiện di
chuyển, kinh tế xã hội, tôn giáo tín ngưỡng.
-
Thuận lợi khó khăn
- Kết
quả đạt được (đã khảo sát bao nhiêu họ gia đình, tiếp xúc bao nhiêu lượt người,
số lượng di tích khảo sát, số lượng hiện vật đã sưu tầm, số lượng hồ sơ đã hoàn
thiện, số lượng hiện vật đã phát hiện nhưng chưa sưu tầm được.
-
Đánh giá, đề xuất (mối quan hệ
địa phương, hiện vật đã sưu tầm được và chưa sưu tầm
được, đề xuất cá nhân).
2.4.4. Giai đoạn 3: Kết thúc trở về
Khi trở về người cán bộ sưu tầm phải thực hiện một số việc
sau:
1.
Xác
minh và chỉnh lý sơ bộ tất cả các hiện vật trước khi nhập kho cơ sở của bảo
tàng: phải xem lại các giấy tờ đã ghi chép (lý lịch hiện vật, mẫu
chuyện kể, biên bản giao nhận vv.)
chủ yếu là xem lại chổ nào còn thiếu sót, mập mờ để cần bổ sung, xác minh thêm
đồng thời kiểm tra lại số lượng hiện vật trên thực tế so với bản thống kê.
2.
Làm
báo cáo khoa học: Mỗi đợt khảo sát sau khi hoàn thành phải có bản báo
cáo tổng kết chi tiết. Trưởng đoàn khảo sát phải tập trung tất cả những tài
liệu, biên bản, hồ sơ, lý lịch của những thành viên trong đoàn đã lập để viết
báo cáo tổng kết . Nội dung bản báo cáo này bao gồm những vấn đề có liên quan
đến đợt khảo sát sưu tầm kể từ khi đề ra kế hoạch cho đến khi kết thúc trở về,
gồm những nội dung sau:
+ Mục đích yêu cầu của đợt khảo sát sưu tầm.
+ Quá trình tiến hành công
việc
-Tình hình nhân sự (phân bổ nhân sự, người hướng dẫn, cộng tác viên…)
-Thời gian và địa bàn khảo sát
-Những khó khăn thuận lợi
-Kết quả cụ thể
+ Nhận định quá trình tiến hành, giá trị những hiện vật mới sưu tầm
được
+ Đề xuất những kinh nghiệm thực tế được rút ra từ đợt sưu tầm.
Bản
báo cáo tổng kết sẽ được hội đồng khoa học thông qua, hội đồng khoa học sẽ dựa
vào nội dung bản báo cáo kết hợp với việc xét chọn hiện vật để đánh giá kết quả
của đợt khảo sát về mọi mặt nhất là về chuyên môn.
3.
Làm
báo cáo tài chính. Cán bộ sưu tầm phải làm báo cáo tài chính công khai
trên cơ sở của những yêu cầu về nguyên tắc tài chính đồng thời có bản chi tiết
kê khai từng hạng mục chi phí (ăn, ở, đi lại, giao tiếp, mua hiện vật…)
4.
Chuyển giao tài liệu hiện vật cho các bộ phận tương ứng.
Sau
khi kết thúc, trao các tài liệu hiện vật cho kho cơ sở, tổ chức đánh số cho
hiện vật căn cứ vào hồ sơ để đánh số cho phù hợp, tránh sự nhầm lẫn (chú ý việc
đánh số này không phải là đánh số hiện vật bảo tàng, chỉ là để thuận lợi cho
việc nhận biết hiện vật và hồ sơ của chúng, tạo điều kiện thuận lợi cho bảo tàng, nhà truyền thống trong những
công
đoạn sau), trao phim ảnh cho kho phim của bảo tàng, trao các bản vẽ, đồ án, sổ nhật ký, các tài liệu tham khảo cho kho
lưu trữ tư liệu.
5.
Tổ chức hội nghị khoa học về cuộc khảo sát
Tổ
chức triển lãm: triễn lãm có tính chất tổng kết để giới thiệu kết quả sưu tầm,
nhận định về chất lượng của đợt sưu tầm, đề xuất những phương án tốt nhất cho
những lần công tác sau.
6.
Công
bố kết quả trên các phương tiện thông tin đại chúng. Sau khi kết
thúc đợt khảo sát nên viết bài báo đăng trên các tạp chí, các tập kỷ yếu của ngành.
Ngoài ra người cán bộ sưu tầm nên làm thêm thủ tục
có tính chất ngoại giao là gửi thư cảm ơn đến chủ nhân hiện vật, phường xã và
những người giúp đỡ đoàn trong quá trình sưu tầm.
Chú ý: Thông thường trong hoạt động của bộ phận sưu tầm là chủ yếu phải
trực tiếp về địa phương để thu thập hiện vật theo những chủ đề nhất định. Nhưng cũng có trường hợp
trong quá trình sưu tầm phát hiện ra những hiện vật có giá trị văn hóa nhưng
không liên quan đến chủ đề cần sưu tầm, thì người cán bộ sưu tầm phải thu thập
và lập hồ sơ ngay sau đó báo cáo với lãnh đạo.
2.5. Cách ghi chép, lập hồ sơ di sản văn hóa vật thể
2.5.1. Tầm quan trọng và đặc điểm của hồ sơ di sản văn hóa vật thể
·
Tầm quan trọng
-Hồ sơ lý lịch của hiện vật trong
quá trình sưu tầm là tài liệu quan trọng, nếu thiếu chúng thì hiện vật gốc sưu tầm về không
có ý nghĩa và giá trị bảo tàng
-Hồ sơ lý lịch và hiện vật là hai mặt của một vấn đề không thể tách rời nhau.
-Hồ
sơ sưu tầm là một bộ phận cấu thành giá trị pháp lý và giá trị khoa học của di
sản, tạo điều kiện thuận lợi cho các hoạt động của bảo tàng, nhà truyền thống
góp phần thực hiện tốt các chức năng và nhiệm vụ
·
Đặc điểm
-Tính khách
quan
+
Toàn bộ hoạt động của công tác sưu tầm phải dựa trên nguyên tắc phù hợp với chủ
trương đường lối của đảng và nhà nước
+
Phải thể hiện tính khách quan trong công tác sưu tầm, phải nhìn nhận hiện vật
qua quá trình phát triển khách quan của lịch sử,
+
Đặt hiện vật vào hoàn cảnh lịch sử của nó, tức là trong không gian và thời gian
khi nó xảy ra để nghiên cứu, đánh giá, phân tích. Tuyệt đối không được hiện đại
hoá lịch sử, minh hoạ, thêm bớt nội dung của lịch sử hiện vật.
-Tính khoa học: thể hiện ở vấn đề ghi chép lý lịch hiện vật và cách bảo quản hiện vật
-Tính
quần chúng: Quần chúng là người sáng tạo ra hiện vật, và cũng là đối tượng phục
vụ của bảo tàng
2.5.2.
Cách ghi chép, lập hồ sơ hiện vật
·
Nguyên tắc ghi chép, phỏng vấn theo các loại biểu mẫu
Xuất
phát từ nội dung đặc điểm của công tác Sưu tầm, các loại biểu mẫu phục vụ cho
công tác này phải đảm bảo được tính pháp lý và tính khoa học ở 3 giai đoạn:
-
Khi tiếp nhận hiện vật (giữa CBST và chủ nhân hiện vật).
- Khi
sử lý phân tích hiện vật gốc ở góc độ pháp lý và khoa học cao hơn (giữa CBST
với hội đồng thẩm định và xét duyệt hiện vật do giám đốc bảo tàng làm chủ tịch
hội đồng).
-Khi chuyển giao hiện vật về kho bảo tàng để bảo quản lâu dài (giữa bộ
phận sưu tầm và bộ phận kiểm kê bảo quản).
Theo một số tài liệu có tính chất giáo khoa và hướng dẫn nghiệp vụ sưu
tầm, thì trọn bộ hồ sơ Sưu tầm thường có 9 loại biểu mẫu. Cụ thể: ngoài các
giấy tờ thông dụng còn có thêm Bản kê
khai hiện vật, tờ ghi chuyện kể, Sổ nhật ký sưu tầm, sổ ghi địa chỉ, Sổ ảnh.
Nhưng trong thực tế ở nước ta, hầu hết các bảo tàng chỉ mới sử dụng 3 hoặc 4
biểu mẫu. Đó là Giấy biên nhận, biên bản
giao nhận, Lý lịch hiện vật, sổ điền dã. Ơû một vài bảo tàng đôi khi có
dùng bảng kê dânh mục các hiện vật mới Sưu tầm ở một địa phương. Để đảm bảo
tính khoa học và pháp lý cho các tài liệu hiện vật khi sưu tầm mà chỉ dùng
những giấy tờ như vậy là chưa đủ. Thực tế cho thấy rằng sự bảo đảm tính pháp lý
của một số giấy tờ đang sử dụng trong công tác này chưa cao, điều này dẫn đến
tình trạng thiếu sự thuyết phục vầ độ tin cậy để chủ nhân hiện vật bàn giao
hiện vật cho bảo tàng. Đặc biệt là khi tiếp nhận các hiện vật quý hiếm hoặc các
hiện vật có giá trị kinh tế lớn.
Công
tác sưu tầm hiện vật bảo tàng cũng chính là công việc thực tiễn của nhóm khảo
sát sưu tầm theo kế hoạch đã định của bảo tàng nhằm phát hiện ra những tài liệu
hiện vật gốc và những sưu tập hiện
vật gốc, đồng thời ghi chép những văn bản trong hồ sơ khoa học pháp lý kèm theo
hiện vật, cán bộ sưu tầm
còn phải ghi chép vào các tài liệu văn bản
cần thiết, trong điều kiện khảo sát sưu tầm, cán bộ sưu tầm cần phải cố gắng
ghi chép đầy đủ các loại văn bản mà
công tác sưu tầm yêu cầu.
Từ
thực tế như vậy nên công tác sưu tầm cần thiết phải sử dụng đầy đủ 6 loại biểu
mẫu cho hồ sơ sưu tầm: Giấy biên nhận, Bản ghi chép hiện vật, Bản ghi chuyện
kể, Bản kê khai hiện vật, Biên bản giao nhận, Biên bản bàn giao.
Trong quá trình ghi chép hồ sơ cần lưu ý một số yêu cầu
sau:
- Yêu cầu ghi chép trong hồ sơ: Yêu cầu quan trọng nhất là phải ghi chép trung thực,
đầy đủ, chính xác, khách quan, không thêm bớt, tô điểm phóng đại về
những sự kiện hiện tượng mà hiện vật phản ánh, chứng minh.
-
Trong quá trình ghi chép phải có
trình tự, logic bảo đảm tính khoa học và những yêu cầu của hồ sơ hiện vật (chữ ký của người
giao, người nhận,
dấu của cơ quan chính
quyền địa phương và khi trở về bảo tàng phải có dấu và chữ ký của giám
đốc bảo tàng
·
Giấy biên nhận (Phụ lục 1a)
-Là văn bản có giá trị pháp lý ràng buộc giữa chủ nhân hiện vật và người
cán bộ sưu tầm.
-Giấy biên nhận phải được đóng thành quyển 40 số, mỗi số gồm có 3 liên.
- Khi tiếp nhận hiện
vật viết 1 số 3 liên: 01 liên đưa cho chủ nhân, 01 liên kẹp chung với hồ sơ
hiện vật, 01 lưu sổ gốc.
-Giấy biên nhận phải được đánh số và quản lý nghiêm.
-Khi kết thúc quá trình khảo sát ở địa phương, cán bộ sưu tầm cần phải
tổng hợp toàn bộ giấy biên nhận đã ký với người dân, đóng dấu xác nhận của
chính quyền địa phương về chữ ký và họ tên người chủ hiện vật.
·
Bản ghi chép hiện vật (Phụ lục 1b)
Đây
là một tài liệu mang tính chất khoa học của công tác sưu tầm, là yếu tố
cấu thành hồ sơ khoa học của hiện vật.
Đối với cán bộ sưu tầm, việc xây dựng lý lịch hiện vật là một việc làm
không thể thiếu được trong quá trình thu nhận hiện vật. Trong nội dung của bản
ghi chép hiện vật, phải miêu tả đầy đủ các dấu hiệu bên ngoài của một hiện vật
hoặc bộ sưu tập cũng như chiều sâu của mỗi hiện vật hoặc bộ sưu tập hiện vật
đó.
Hiện nay, ở một số bảo tàng/nhà truyền thống tài liệu này được gọi là
Lý lịch hiện vật. Theo quan điểm của các chuyên gia về di sản văn hóa, cách gọi
như vậy là chưa chính xác, lý lịch hiện vật đòi hỏi phải thêm nhiều yếu tố khác
nữa, các yếu tố này chỉ được hòan chỉnh trong quá trình làm biên mục khoa học
như : ảnh chụp, điều chỉnh bổ sung thêm nội dung lịch sử.
Nội dung của bản ghi chép hiện vật bao gồm 2 phần:
-Miêu tả các dấu hiệu bên ngoài có liên quan đến đặc điểm của hiện vật.
-Phần
ghi chép nội dung lịch sử của hiện vật, các thông tin liên quan đến quá trình
sưu tầm, thu nhận hiện vật
·
Hướng dẫn cách thức lập hồ sơ hiện
vật, những câu hỏi trong quá trình nghiên
cứu.
Ø
What? Cái gì?
- Nêu tên tên địa phương, tên phổ thông, tên dân tộc, tên khoa học (nếu có)
Ø
Who? Của ai?
- Người chế tác ra hiện vật (họ tên, tuổi, địa chỉ, nghề nghiệp)
- Người
cung cấp hiện vật: tên họ, địa chỉ, dân tộc. Nêu dân tộc hiện đang sử dụng hiện
vật.
Ø
Where? Ở đâu?
- Nêu rõ nơi sản xuất ra hv. Lưu ý nơi sản xuất và nơi sưu tầm có thể là 2 nơi khác nhau
Ø
When? Khi nào
- Thời gian sản xuất ra hiện vật, thời gian xuất hiện hiện
vật.
Ø
Why and How? Tại sao? Như thế nào
- Những diễn biến trong quá trình tồn tại của hiện vật từ lúc xuất hiện cho đến nay
-
Hiện nay hiện vật còn được sử dụng hay không?
Nếu không còn sử dụng thì từ khi
nào?
- HV được sử dụng làm gì?
- Sử dụng như thế nào (cách sử dụng)
- HV có được sử dụng phổ biến trong đời sống hay không? Trước đây, hiện nay, sự thay
đổi, tại sao?
- Có được sử dụng trong nghi lễ tôn giáo? Nếu có là những nghi lễ nào?
Đánh giá của người sưu tầm về giá trị hiện vật
- Giá trị văn hoá
- Giá trị nghệ thuật
- Giá trị kỹ thuật
- Giá trị lịch sử
- Giá trị kinh tế
- Giá trị bảo tàng
·
Danh mục hiện vật đã sưu tầm và danh mục hiện vật đã kiểm kê (Phụ lục 1c)
Được sử dụng nhằm mục đích
-Nắm được nội dung lịch sử của từng tài liệu hiện vật hay bộ sưu
tập.
-Kết quả đợt khảo sát sưu tầm được thống kê để
báo cáo tổng kết với địa phương và bảo tàng sau này.
-Phục vụ cho công tác tổ chức triển lãm trưng
bày tại địa phương và khi trở về bảo tàng trong điều kiện cho phép.
-Nắm được số lượng hiện vật đã phát hiện nhưng
chưa sưu tầm được vì nhiều lý do, trên cơ sở đó báo cáo với địa phương và lãnh
đạo bảo tàng để có biện pháp phù hợp.
-Trên cơ sở bản kê khai hiện vật, có thể viết được bản thuyết minh ngắn gọn nhất.
·
Các sổ sách cần thiết
Ngoài các văn bản trên cán bộ sưu tầm cần lưu ý chuẩn bị một số sổ sách
sau:
-Sổ nhật ký sưu tầm
Công
việc ghi chép nhật ký không chỉ là nhiệm vụ của trưởng, phó đoàn mà mỗi thành
viên khi tham gia sưu tầm đều phải chuẩn bị
để thận tiện cho việc theo dõi trong
suốt đợt sưu tầm. Sổ nhật ký phải
phản ánh được nội dung hoạt đọng của đoàn khảo sát từ khi nghiên cứu lý luận,
tài liệu văn bản cho đến các hình thức, biện pháp tổ chức thực hiện, địa bàn
hoạt động, quá trình triển khai công việc hàng ngày như gặp gỡ trao đổi với các
nhân chứng, casc tổ chức, tiếp nhận hiện vật…
Khi
kết thúc đợt sưu tầm, thì Sổ nhật ký phải được đưa vào bộ phận lưu trữ của bảo
tàng cùng với các tài liệu khác. Thông thường các bảo tàng sẽ in sẵn Sổ nhật ký
sưu tầm nhưng chỉ dùng cho trưởng và phó đoàn.
-Sổ ảnh
Đối
với những tài liệu hiện vật mang giá trị và ý nghĩa bảo tàng mà chưa có điều
kiện đưa về bảo tàng ngay được vì những lý do nào đó thì cán bộ sưu tầm cần
phải chụp ảnh để làm cơ sở để báo cáo với lãnh đạo của bảo tàng. Mặt khác trong quá trình sưu tầm còn phát
hiện ra những
địa điểm, những di tích, di vật có giá trị mà bảo tàng khảo sát chưa có điều kiện khảo sát… thì có thể chụp ảnh
chúng.
Trong sổ ảnh cần ghi rõ:
1.
Số thứ tự của ảnh
2.
Ngày chụp ảnh
3.
Đối tượng chụp
ảnh
4.
Địa điểm chụp ảnh
5.
Điều kiện tự nhiên khi chụp ảnh
6.
Số phim, Số ảnh
7.
Họ và tên người chụp ảnh
Nếu hiện vật không còn mà phải làm lại thì cán
bộ sưu tầm cần chú ý 4 điều kiện không thể thiếu:
8.
Bản đo vẽ
9.
Ảnh chụp màu
10.
Tài liệu mô tả, ghi chép, nhân chứng
11.
Bản vẽ
Thông
thường trên đường đi khảo sát, nếu điều kiện thiên nhiên không thuận lợi thì
cán bộ sưu tầm không nên rửa ảnh mà phải bảo quản phim cho thật tốt, khi trở về
bảo tàng mới tiến hành rửa ảnh.
- Các tài liệu minh hoạ khác
Ngoài
các tài liệu trong hồ sơ, các văn bản cần thiết. Trong quá trình sưu tầm thì
cán bộ sưu tầm còn phải làm và sưu tầm các tài liệu minh hoạ khác như:
12.
Bản đo vẽ hiện vật.
13.
Bản mô tả chi tiết hiện vật
14.
Các bản sao, dập, bản đồ khu vực sưu tầm
Toàn
bộ các tài liệu này phải được bảo quản cẩn thận, khi trở về bảo tan chúng sẽ là
những tài liệu quan trọng có thể bổ sung cho hồ sơ hiện vật khi cần thiết và
các hoạt động của bảo tàng.
Tóm lại: Toàn bộ các phần công việc trên đây đề mang tính nguyên tắc của công
tác sưu tầm di sản văn hóa vật thể của bảo tàng, nhà truyền thống, nhưng trong quá trình sưu tầm thì cán bộ sưu tầm phải áp dụng linh
hoạt có sáng tạo trong phạm vi nguyên tắc của bảo tàng cho phép sao cho phù hợp
với từng đối tượng, hoàn cảnh, đìều kiện cụ thể
3. Bảo tồn và phát huy di tích lịch sử văn hóa – danh lam thắng cảnh
3.1. Các nguyên tắc cơ bản
Hồ
sơ di tích là toàn bộ những thông tin (hình ảnh, bản vẽ, ảnh chụp, lời kể...)
chi tiết miêu tả về một di tích cụ thể nào đó, thể hiện giá trị văn hóa vật thể
và phi vật thể của di tích từ khi hình thành cho đến nay.
Vì vậy, việc lập hồ sơ di tích sẽ nhằm nâng cao sự hiểu biết về các di
tích nói riêng và di sản văn hóa nói chung, thúc đẩy sự quan tâm, trách nhiệm
của cộng đồng trong việc bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa. Ngoài ra, hồ
sơ di tích còn giúp cho việc quản lý, kiểm tra; giúp cho việc bảo quản, tu bổ
và phục hồi di tích một cách hiệu quả nhất ở thời điểm hiện tại và cả trong
tương lai.
Ở điều 31 của Luật Di sản văn hóa, thủ tục xếp hạng di tích được qui định như sau:
Chủ
tịch Ủy ban nhân dân cấp tỉnh tổ chức kiểm kê di tích ở địa phương và lựa chọn,
lập hồ sơ khoa học để quyết định xếp hạng di tích cấp tỉnh; trình Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể
thao và Du lịch quyết định xếp hạng di tích quốc gia.
Bộ
trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chỉ đạo lập hồ sơ khoa học trình Thủ
tướng Chính phủ quyết định xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt, lập hồ sơ khoa
học di tích tiêu biểu của Việt Nam trình Thủ tướng Chính phủ quyết định đề nghị
Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc xem xét đưa vào Danh
mục Di sản Thế giới.
Hồ sơ trình Thủ tướng Chính phủ phải có ý kiến thẩm định bằng văn bản
của Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia.
3.2.
Lập hồ sơ di tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng cảnh
3.2.1.
Các thành phần trong
hồ sơ
Hồ
sơ khoa học di tích phải có đầy đủ thành phần theo quy định tại khoản 2 Điều 13
Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21 tháng
9 năm 2010 của Chính
phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật di sản
văn hóa và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật di sản văn hóa, bao gồm:
a)
Lý lịch di tích;
1. Tên gọi
2. Địa điểm và đường đi đến di tích
3. Phân loại di tích
4. Sự kiện, nhân vật lịch sử, đặc điểm của di
tích
5. Sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng
liên quan đến di tích
6. Khảo tả di tích
7. Sơ đồ phân bố di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc di
tích
8. Giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, thẩm mỹ của di tích
9. Thực trạng bảo vệ và phát huy giá trị di
tích
10. Phương hướng bảo vệ và phát huy giá trị di tích
11. Kết luận
12. Tài liệu tham khảo
b) Bản đồ vị trí và chỉ dẫn đường đến di tích;
c)
Bản vẽ mặt bằng tổng thể di tích tỷ
lệ 1/500, các mặt bằng, các mặt đứng, các mặt cắt ngang, cắt dọc, kết cấu và
chi tiết kiến trúc có chạm khắc tiêu biểu của di tích tỷ lệ 1/50;
d) Tập
ảnh màu khảo tả di tích, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc di tích từ cỡ 9
cm x 12 cm trở lên;
đ)
Bản thống kê di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc di tích;
e)
Bản dập, dịch văn bia, câu đối, đại
tự và các tài liệu Hán Nôm hoặc tài liệu bằng các loại ngôn ngữ khác có ở di
tích;
g)
Biên bản và bản đồ khoanh vùng các khu vực bảo vệ di tích có dấu xác nhận của
Ủy ban nhân dân các cấp, của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về tài nguyên môi
trường và Sở Văn hóa, Thể thao và du lịch;
3.2.2.
Hướng dẫn lập hồ sơ
Theo Thông tư 09/2011/TT-BVHTTDL ngày 14/7/2011 của Bộ Văn
hóa, Thể thao và Du lịch Quy định về nội dung hồ sơ khoa học để xếp
hạng di tích lịch sử-văn hóa và danh lam thắng cảnh thì nội dung các hồ sơ
sẽ được viết như sau:
a) Lý lịch di tích
Lý lịch di tích phải kê khai đầy đủ các nội dung sau đây:
1. Tên gọi di tích:
- Tên gọi di tích được thống nhất sử dụng trong hồ sơ khoa học di tích;
- Các tên gọi khác của di tích (nếu có) và nguồn gốc tên gọi đó.
2. Địa điểm và đường đi đến di tích:
-
Địa điểm di tích: ghi đầy đủ tên
gọi cũ và tên gọi mới của địa phương có di tích, gồm số nhà, đường phố, xóm, làng, xã (phường, thị trấn), huyện
(quận, thị xã, thành phố trực thuộc cấp tỉnh), tỉnh (thành phố trực thuộc Trung
ương) và nêu rõ nguyên nhân của việc đổi tên qua các thời kỳ;
-
Đường đi đến di tích: ghi rõ khoảng
cách từ trung tâm hành chính của tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương nơi có
di tích đến di tích và chỉ dẫn cụ thể đường đến di tích bằng các phương tiện
giao thông.
3.
Phân loại di tích:
Căn cứ kết
quả khảo sát, nghiên cứu về
di tích để phân loại di tích theo quy định tại
Điều 11 Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21 tháng 9 năm 2010.
Trường
hợp di tích chứa đựng nhiều loại giá trị thì phân loại theo các loại giá trị
đó, bắt đầu từ giá trị tiêu biểu nhất (ví dụ: di tích khảo cổ và kiến trúc nghệ
thuật; di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh).
4.
Sự kiện, nhân vật lịch sử, đặc điểm của di tích:
-
Đối với di tích lịch sử: trình bày
sự kiện, nhân vật lịch sử liên quan đến di tích; tổng thuật các kết quả nghiên
cứu đã có và nêu rõ cơ sở khoa học, nhận định của tổ chức, cá nhân lập hồ sơ
khoa học di tích về sự kiện, nhân vật lịch sử đó;
-
Đối với di tích kiến trúc nghệ
thuật: trình bày tóm tắt về sự kiện, nhân vật lịch sử liên quan đến di tích
(nếu có), quá trình xây dựng, bảo quản, tu bổ, phục hồi, tôn tạo di tích; tổng thuật các kết quả nghiên cứu đã có và nêu rõ cơ sở khoa học, nhận định của tổ chức,
cá nhân lập hồ sơ khoa học di tích về quá trình xây dựng, bảo quản, tu bổ, phục
hồi, tôn tạo di tích;
-
Đối với di tích khảo cổ: tổng thuật
quá trình phát hiện, khai quật di tích, các kết quả nghiên cứu đã có và nêu rõ
cơ sở khoa học, nhận định của tổ chức, cá nhân lập hồ sơ khoa học di tích về
niên đại, chủ nhân, đặc trưng, tính chất của di tích đó;
- Đối
với danh lam thắng cảnh: trình bày tóm tắt sự kiện, nhân vật lịch sử liên quan
trực tiếp đến danh lam thắng cảnh (nếu có), nêu các đặc điểm của danh lam thắng
cảnh về cảnh quan thiên nhiên, địa chất, địa mạo, địa lý, đa dạng sinh học, hệ
sinh thái đặc thù hoặc những dấu vết vật chất về các giai đoạn phát triển của
trái đất.
5. Sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng
liên quan đến di tích:
Miêu
tả chi tiết lễ hội và các sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng khác liên quan đến di
tích; tổng thuật các kết quả nghiên cứu trước đó và đề xuất nhận định của tổ chức,
cá nhân lập hồ sơ khoa học di tích về đặc điểm, giá trị lịch sử - văn
hóa của lễ hội, sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng liên quan đến di tích.
6. Khảo tả di tích:
-
Giới thiệu khái quát về phạm vi,
quy mô, bố cục mặt bằng tổng thể của di tích, cảnh quan môi trường khu vực di
tích; đánh giá khái quát hiện trạng kỹ thuật của di tích, nêu rõ mức độ hư hại,
xuống cấp của di tích, tình trạng vi phạm di tích (nếu có).
-
Giới thiệu cụ thể đối với từng loại di tích:
Đối
với di tích lịch sử: miêu tả chi tiết công trình xây dựng, di vật và vết tích
còn lại liên quan đến sự kiện, nhân vật lịch sử gắn với di tích;
Đối
với di tích kiến trúc nghệ thuật: miêu tả chi tiết kỹ thuật xây dựng, kết cấu
kiến trúc, vật liệu xây dựng, các đề tài, họa tiết và nghệ thuật trang trí của
từng hạng mục kiến trúc cấu thành di tích;
Đối
với di tích khảo cổ: nêu rõ các thành phần, đặc điểm, tầng văn hóa, hiện vật
quan trọng được phát hiện trong quá trình nghiên cứu, thăm dò, khai quật di
tích; hiện trạng của di tích;
Đối với danh lam thắng cảnh: miêu tả chi tiết về cảnh quan thiên nhiên,
địa chất, địa mạo, địa lý, đa dạng sinh học, hệ sinh thái đặc thù hoặc khu vực
thiên nhiên chứa đựng những dấu vết vật chất về các giai đoạn phát triển của
trái đất; miêu tả các công trình kiến trúc, nghệ thuật liên quan đến danh lam
thắng cảnh (nếu có);
7. Sơ đồ phân bố di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc di tích:
Lập
sơ đồ vị trí các di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia (sau đây gọi chung là hiện
vật) thuộc di tích tại thời điểm lập hồ sơ khoa học di tích; chú thích rõ tên
gọi, mã số hiện vật được thể hiện trên sơ đồ theo đúng tên gọi và mã số hiện
vật được ghi ở Bản thống kê hiện vật thuộc di tích (xem thêm mục đ)
8. Giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, thẩm mỹ của di tích:
Đánh
giá tổng quát giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, thẩm mỹ của di tích, nêu rõ
những giá trị nổi bật của di tích được tổ chức, cá nhân lập hồ sơ khoa học di
tích lấy làm căn cứ để xác định loại di tích.
9. Thực trạng bảo vệ và phát huy giá trị di tích:
Nêu
rõ tên của tổ chức, cá nhân trực tiếp là chủ sở hữu hoặc được giao quản lý di
tích và thực trạng việc tổ chức bảo vệ và phát huy giá trị di tích.
Trường
hợp di tích thuộc sở hữu chung hoặc sở hữu nhà nước thì phải ghi rõ quyết định
thành lập Ban (tổ) bảo vệ hoặc quản lý di tích
của cơ quan nhà nước có thẩm quyền (nếu có).
10.
Phương hướng bảo vệ và phát huy giá trị di tích:
Đề
xuất phương hướng bảo vệ và phát huy giá trị di tích nhằm bảo tồn bền vững di
tích gắn với việc phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.
11. Kết luận:
Đề
xuất của tổ chức, cá nhân lập hồ sơ khoa học di tích với cơ quan nhà nước có
thẩm quyền về việc xếp hạng di tích đó là di tích cấp tỉnh, di tích quốc gia
hoặc di tích quốc gia đặc biệt.
12.
Tài liệu tham khảo:
- Lập
thư mục tài liệu tham khảo liên quan đến việc nghiên cứu, bảo vệ và phát huy
giá trị di tích;
-
Tập hợp những tư liệu, bài viết, kỷ
yếu hội thảo khoa học trực tiếp về di tích để lập thành Phụ lục lý lịch di
tích. Đối với di tích khảo cổ, Phụ lục di tích phải có phần viết hoặc bản sao
Báo cáo khai quật.
13. Xác định cá nhân, tổ chức lập lý lịch di tích:
Lý
lịch di tích được đóng thành quyển, khổ giấy A4. Tại trang cuối cùng, người lập
lý lịch di tích phải ghi ngày, tháng, năm lập lý lịch, ký, ghi rõ họ tên, thủ
trưởng đơn vị lập hồ sơ khoa học di tích ký, đóng dấu xác nhận.
b)
Bản đồ vị trí và chỉ dẫn đường đến di
tích
Sử
dụng bản đồ hành chính của tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương nơi có di tích
để đánh dấu và chú thích rõ vị trí di tích, đường đến di tích từ nơi đặt trung
tâm hành chính của tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương đó.
c) Bản vẽ kỹ thuật di tích
1. Bản vẽ kỹ thuật
di tích phải đảm bảo các
yêu cầu kỹ thuật, mỹ thuật theo quy
định sau
đây:
- Bản vẽ mặt bằng tổng thể tỷ lệ 1/500;
Đối với di tích lịch sử: bản vẽ mặt bằng tổng thể phải thể hiện rõ vị trí các công trình, địa điểm, vết tích còn lại liên quan đến
sự kiện, nhân vật lịch sử gắn với di tích;
Đối với di tích khảo cổ: bản vẽ mặt bằng tổng thể phải thể hiện đầy đủ các địa điểm khảo
cổ thuộc di tích đã được phát hiện, thăm dò, khai quật;
Đối
với danh lam thắng cảnh: bản vẽ mặt bằng tổng thể phải thể hiện được đường đồng
mức và vị trí các công trình xây dựng thuộc khu vực danh lam thắng cảnh, có chú
thích về quy mô của công trình xây dựng đó;
- Bản vẽ các mặt bằng, các mặt đứng, các mặt cắt ngang, các mặt cắt
dọc, kết cấu chi tiết kiến trúc có chạm khắc tiêu biểu tỷ lệ 1/50;
Trường
hợp chi tiết kiến trúc có chạm khắc tiêu biểu nhưng kích thước nhỏ: bản vẽ kỹ
thuật thực hiện theo tỷ lệ phù hợp để thể hiện được rõ chi tiết chạm khắc;
Trường
hợp di tích khảo cổ: sử dụng lại (sao y bản chính) bản vẽ các mặt bằng, các mặt
cắt của hố khai quật và bản vẽ một số hiện vật tiêu biểu được thực hiện trong
quá trình khai quật di tích.
2. Tập
bản vẽ kỹ thuật được đóng thành quyển khổ giấy A3, bìa mềm, có dấu giáp lai và
xác nhận của thủ trưởng đơn vị lập hồ sơ khoa học di tích.
d)
Tập ảnh màu khảo tả di tích, hiện vật thuộc di tích
1.
Tập ảnh màu khảo tả di tích, hiện
vật thuộc di tích bao gồm: ảnh tổng thể di tích, ảnh các công trình xây dựng,
địa điểm, cảnh quan thiên nhiên cấu thành di tích, ảnh lễ hội, sinh hoạt văn
hóa tín ngưỡng gắn với di tích và ảnh các hiện vật thuộc di tích.
2. Tập ảnh màu khảo tả di tích, hiện vật thuộc di tích phải đáp ứng các yêu cầu sau đây:
-
Đối với ảnh chụp tổng thể di tích:
phải thể hiện rõ hình ảnh di tích ở các hướng nhìn khác nhau;
- Đối
với ảnh chụp công trình xây dựng, địa điểm thuộc di tích: phải thể hiện rõ hình
ảnh bên ngoài và chi tiết kết cấu kiến trúc, các đề tài, họa tiết trang trí
tiêu biểu ở bên trong của từng công trình xây dựng, địa điểm thuộc di tích;
-
Đối với ảnh chụp danh lam thắng
cảnh: phải thể hiện rõ vẻ đẹp của cảnh quan thiên nhiên, những dấu vết phản ánh
đặc điểm địa hình, địa mạo, những yếu tố địa lý khác và
các
động vật, thực vật tiêu biểu phản ánh sự đa dạng sinh học cùng hệ sinh thái đặc
thù của danh lam thắng cảnh;
- Đối
với ảnh chụp lễ hội, sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng gắn với di tích: phải thể
hiện rõ những diễn biến chính của lễ hội và các sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng
gắn với di tích;
- Đối
với ảnh chụp các hiện vật thuộc di tích: phải thể hiện đặc trưng riêng về kiểu
dáng, hình khối, hoa văn của từng hiện vật thuộc di tích; mỗi hiện vật phải
chụp ít nhất 01 ảnh, có đặt thước tỉ lệ.
3.
Ảnh khảo tả di tích, hiện vật thuộc
di tích được in trên giấy ảnh, cỡ ảnh từ 9cm x 12cm trở lên, được dán lên giấy
bìa và đóng thành quyển khổ giấy A4; phải đánh số thứ tự, chú thích đầy đủ nội
dung, người chụp và thời gian chụp ảnh, có dấu giáp lai và xác nhận của thủ
trưởng đơn vị lập hồ sơ khoa học di tích đối với tập ảnh;
Ảnh tư liệu được sưu tầm để đưa vào tập ảnh phải ghi rõ xuất xứ.
đ) Bản thống kê hiện vật thuộc di tích (Phụ lục 1d)
1. Bản thống kê hiện vật thuộc di tích phải ghi đầy đủ, chính xác các thông tin về tên gọi, mã số, nguồn gốc, niên đại, loại hiện
vật, chất liệu, kích thước của hiện vật theo mẫu (xem phụ lục 1d).
2.
Bản thống kê hiện vật thuộc di tích
được đóng thành quyển, bìa mềm, có dấu giáp lai và xác nhận của thủ trưởng đơn
vị lập hồ sơ khoa học di tích.
e)
Bản dập, dịch văn bia, câu đối,
đại tự và các tài liệu Hán Nôm hoặc tài liệu bằng các loại ngôn ngữ khác có ở
di tích
1. Việc
dập, sao chép, dịch đối với văn bia, câu đối, đại tự và các tài liệu Hán Nôm
hoặc tài liệu bằng các loại ngôn ngữ khác có ở di tích (sau đây gọi chung là
dập, dịch chữ viết) quy định như sau:
-
Phải dập toàn bộ chữ viết được khắc
trên công trình xây dựng, hiện vật thuộc di tích bằng giấy dó chất lượng tốt;
các bản dập phải được dán ghép theo đúng hình thức văn bản gốc;
Trường hợp không thực hiện được việc dập do chữ viết khắc trên hiện vật
có kích thước quá lớn hoặc ở vị trí không dập được hoặc được viết trên các chất
liệu đặc biệt (ví dụ: giấy, vải, lá cây) thì tiến hành sao chép theo quy định
tại điểm b khoản này;
-
Phải sao chép hoặc sao chụp đầy đủ,
chính xác toàn bộ các văn bản cần sao chép; Trường hợp chữ viết được thể hiện bằng các hình thức đặc biệt (ví dụ: chữ triện, chữ thảo) thì phải mô tả rõ.
2. Toàn
bộ chữ viết đã dập và sao chép phải được phiên âm, dịch nghĩa ra tiếng Việt và
có chú thích đầy đủ để làm rõ nội dung văn bản.
3. Việc tập hợp hồ sơ dập, dịch chữ viết quy định như
sau:
- Bản dập được gấp theo khổ giấy A4, đựng trong túi chống ẩm;
-
Bản sao chép, phiên âm, dịch nghĩa
phải đóng thành quyển khổ giấy A4, có xác nhận của người sao chép, phiên âm,
dịch nghĩa ở từng tài liệu, có dấu giáp lai và xác nhận của thủ trưởng đơn vị
lập hồ sơ khoa học di tích.
g) Biên bản và bản đồ khoanh vùng các khu vực bảo vệ di tích
1. Biên bản khoanh vùng các khu vực bảo vệ di tích phải ghi đầy đủ, chính xác các thông
tin và có đủ xác nhận của các cơ quan: Ủy ban nhân dân cấp xã, Phòng Văn hóa và
Thông tin cấp huyện, Phòng Tài nguyên và Môi trường cấp huyện, Ủy ban nhân dân
cấp huyện, đơn vị lập hồ sơ khoa học di tích (Ban quản lý di tích danh thắng
hoặc Bảo tàng cấp tỉnh), Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Sở Tài nguyên và Môi
trường, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh (đối với hồ sơ di tích xếp hạng quốc gia và
quốc gia đặc biệt) theo mẫu (PL5)
Trường hợp xác định di tích không có khu vực bảo vệ II, Giám đốc Sở Văn
hóa, Thể thao và Du lịch phải có văn
bản giải trình kèm theo Biên bản khoanh vùng khu vực bảo vệ I của di tích.
2.
Việc lập Bản đồ khoanh vùng các khu vực bảo vệ di tích được quy định như
sau:
-
Trích lục bản đồ địa chính ở địa phương có di tích để thể hiện việc khoanh vùng bảo vệ di tích;
Đối với những diện tích thuộc khu vực bảo vệ nhưng không nguyên
thửa thì phải xác
định các tọa độ cần thiết để thể hiện rõ phần diện tích đó;
Đối
với những di tích mà khu vực bảo vệ nằm trên khu vực chưa có bản đồ địa chính
và những di tích nằm trên địa hình rộng lớn, phức tạp thì phải xác định các tọa
độ cần thiết để thể hiện rõ các khu vực bảo vệ;
- Đường bao quanh toàn bộ khu vực bảo vệ I của di tích phải được thể hiện bằng màu đỏ, đường
bao quanh toàn bộ khu vực bảo vệ II của di tích phải được thể hiện bằng màu xanh trên bản đồ khoanh
vùng các khu vực bảo vệ di tích;
-
Bản đồ khoanh vùng các khu vực bảo
vệ di tích phải có đầy đủ xác nhận của các cơ quan như quy định tại Biên bản
khoanh vùng các khu vực bảo vệ di tích.
Tài liệu tham khảo Chương 2
1
Nguyễn Thị Huệ (2011, chủ biên), Giáo trình Sưu tầm hiện vật bảo tàng, NXB Lao động, Hà Nội.
2
Vương Hoằng Quân (chủ biên, 2008), Cơ sở Bảo tàng học Trung Quốc, Cục Di sản văn hóa dịch, NXB Thế giới, Hà Nội.
3
Timothy Ambrose and Crispin Paine
(2000), Cơ sở Bảo tàng học, Bảo tàng Cách mạng Việt Nam dịch và xuất bản năm
2000
Câu hỏi hướng dẫn ôn tập chương 2
1.
Trình bày hiểu biết của anh chị về di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia? Phân biệt và so sánh.
2.
Di tích lịch sử văn hóa là gì? Sự
khác nhau giữa di sản văn hóa và di sản thiên nhiên, Phân loại di tích theo
quan điểm của Công ước 1972.
4. Phân tích các nguyên tắc và cách xử lý hiện vật trong quá trình sưu tầm
5.
Các giai đoạn của công tác sưu tầm? Tại sao nói giai đoạn chuẩn bị là quan trọng trong quá trình sưu tầm?
6.
Phương pháp sưu tầm hiện vật? Tại sao phải chia ra các cách sưu tầm khi tiến hành khảo sát tổng hợp? Những thuận lợi và
hạn chế của từng cách phân chia này
7. Cơ sở lý luận và cách lập hồ sơ di tích lịch sử văn hóa.
Định hướng thảo luận
(Lớp có thể chia làm nhiều nhóm, mỗi nhóm
chọn 1 hiện tượng/quan điểm để đánh giá, phân tích)
1. Sự kiện: “Bêtông hóa” thành cổ,
“nhốt” di tích trong cũi sắt, tác giả Đức Vân25 Thành
cổ Sơn Tây - một trong 4 tòa thành nổi tiếng, tiêu biểu, đẹp nhất miền Bắc, đã
đi vào lịch sử, được xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1994, nổi tiếng
khắp đó đây với vẻ đẹp cổ kính, trầm mặc cùng không gian yên bình vốn có đã
được xếp vào nhóm “Nghiêm cấm vi
phạm”. Thế nhưng, người ta đang ngang nhiên “bêtông hóa” thành cổ Sơn Tây, nhốt di tích trong
cũi sắt. Bằng những kiến thức lý luận đã học, kết hợp với thực
tiễn các sự kiện, hiện tượng diễn ra xung quanh, anh chị hãy cho biết quan điểm của mình về hiện tượng trên
2.
Một số sự kiện trùng tu26
-
Sự việc “làm sạch” tấm bia cổ Sùng
Thiện Diên Linh - bảo vật quốc gia ở chùa Long Đọi Sơn (Hà Nam). Bia
Sùng Thiện Diên Linh (thời Lý) hiện
đang được lưu giữ tại chùa Long Đọi
Sơn huyện Duy Tiên, Hà Nam là một trong 37 bảo vật quốc gia đã được Thủ tướng
chính phủ công nhận. Mục đích của họ đơn giản là chỉ định “làm vệ sinh” bia cho
bà con chiêm ngưỡng trong dịp lễ công nhận trọng đại (ngày 18/4/2014).
-
Trường hợp “quái thú” ở lăng Ngô
Quyền (Đường Lâm) được phát hiện vào 3/2014. Sau 6 tháng lăng Ngô Quyền được
trùng tu, tôn tạo, đã vấp phải sự phản đối gay gắt của dòng họ Ngô và nhân dân
Đường Lâm. Một trong những điều gây tranh cãi nhất là việc xây mới một bức bình
phong có tạo hình là một con thú dữ tợn, thiếu thẩm mỹ chắn ngay lối vào lăng. Sau nhiều ồn ào, quái
thú trên bình phong bị đục bỏ phản cảm vào sáng ngày 7/3 và ngày 13/3, đơn vị
thi công đã đập bỏ toàn bộ bình phong.
-
Cũng trong năm 2014, việc trùng tu bằng cuốc xẻng tại đình Tiên Canh
(Vĩnh Phúc) vào 6/2014, chùa Sổ (Thanh Oai) vào tháng 7/2014 hay Phu Văn Lâu
(Huế). Điểm chung của những di tích
này là đều bị đơn vị thi công tháo dỡ và phá bỏ hầu hết các cấu kiện cổ, thiếu
tính toán trong quá trình hạ giải; đồng thời đưa những hiện vật mới tinh, không
đúng kích cỡ ban đầu vào di tích trong khi nhiều chi tiết có giá trị văn hóa
lịch sử và mỹ thuật hoàn toàn có thể tiếp tục sử dụng. Thêm vào đó, công trình mới sau khi hoàn
thành đã “lột xác” hoàn toàn thành một công trình mới.
25 https://laodong.vn/van-hoa-giai-tri/betong-hoa-thanh-co-nhot-di-tich-trong-cui-sat-627152.bld, truy cập ngày 31/12/2017
26 http://petrotimes.vn/2014-nam-tham-hoa-trung-tu-di-tich-246241.html, truy cập ngày 03/01/2018
Anh chị hãy cho biết quan điểm của mình về những sự kiện trên?
3.
Tác giả Phan Cẩm Thượng: Trùng tu không
nên làm theo kiểu mặc áo mới cho di
tích27
Công việc trùng tu ở nước ta luôn có vấn đề, không chỉ hai di tích này,
mà có thể nói, tất cả các di tích đã được trùng tu đều làm biến dạng di sản, và
nặng hơn là phả hủy hoàn toàn để xây mới. Tình hình hiện nay, nếu muốn bảo tồn
di sản, chỉ có cách dừng hết tất cả các công trình lại, đồng thời bộ Văn hóa,
Thể thao và Du lịch bàn với các địa phương, tổ chức tôn giáo không tự ý trùng
tu, mở các khóa đào tạo thợ giỏi và tính cho họ một mức giá nghệ thuật, quá
trình trùng tu sẽ được quyết định về mặt chất lượng do các nhà khảo cổ và nghệ
thuật xác nhận. Điều này, đơn giản, như lái xe phải có bằng. Công việc trùng tu
hiện nay, giống như lái xe ra đường bừa bãi mà không có bằng, không theo luật
giao thông nào cả.
Bằng kiến thức lý luận và thực tiễn, anh chị hãy phân tích, đánh giá nhận định trên.
Bài
tập thực hành
1.
Dựa vào bài học Nội dung những hiện
vật cần sưu tầm, sinh viên chia thành từng nhóm, mỗi nhóm chọn theo từng vùng,
từng khu vực (ví dụ như miền Đông Nam Bộ, Tây Nam Bộ, Tây Nguyên, Nam Trung Bộ,
Bắc Trung Bộ, Đông Bắc, Tây Bắc, Châu thổ
Bắc Bộ,…). Nhóm sẽ thảo luận đưa ra những chuyên đề và tiểu đề trong chuyên đề
đó, liệt kê danh mục những hiện vật cần sưu tầm. Danh mục này sẽ được báo cáo,
trình bày, thuyết trình để cụ thể hóa thành một bản hoàn chỉnh. Tất cả các danh
mục của các nhóm cần hoàn thiện và chia sẻ cho tất cả người học. Đó cũng coi như một sản phẩm của
người học có thể sử dụng sau này nếu người học có làm việc trong lĩnh vực sưu
tầm di sản.
2.
Mỗi sinh viên chọn một hiện vật
trong danh mục hiện vật cần sưu tầm mà mình ưa thích
nhất, lập hồ sơ về hiện vật đó theo đúng hướng
dẫn cách thức lập hồ sơ cho hiện
vật là di sản vật thể.
27 Vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/tieudiem/trung-tu-di-tich-kieu-khong-co-bang-nhung-phong-xe-bat-mang- 356079.html,
truy cập ngày 03/01/2018
CHƯƠNG 3
DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ
(20 tiết)
1. Tổng quan về di sản văn hóa phi vật thể
1.1. Các loại hình di sản văn hóa phi vật thể
Ở góc độ tiếp cận bảo vệ di sản, UNESCO
đưa ra định nghĩa mang tính bao quát và phân
chia các loại hình di sản văn hóa phi vật thể một cách tương đối. Di sản văn
hóa phi vật thể như định nghĩa ở Chương 1, ngoài các lĩnh vực khác, được thể
hiện dưới những hình thức (còn gọi là lĩnh vực [domains]) sau28:
·
Các truyền thống và biểu đạt truyền khẩu, trong đó ngôn ngữ là phương tiện
truyền tải của loại di sản văn hóa phi vật thể này;
·
Nghệ thuật diễn xướng;
·
Tập quán xã hội, nghi lễ và lễ hội;
·
Tri thức và tập quán liên quan đến tự nhiên và vũ trụ;
·
Nghề thủ công truyền thống.
Thông
thường, di sản văn hóa phi vật thể không chỉ hạn chế ở một hình thức biểu hiện
mà có thể bao gồm nhiều loại hình thuộc một số hình thức khác nhau. Ví dụ, nghi
lễ shaman giáo có thể bao gồm cả âm nhạc, múa, cầu cúng, hát, trang phục và đồ
thờ cúng mang tính thiêng, cũng như các tập quán tín ngưỡng và nghi lễ, các tri
thức và nhận thức sâu sắc về thế giới tự nhiên. Cũng tương tự, lễ hội là một
loại hình phức hợp của di sản văn hóa phi vật thể bao gồm hát, múa, kịch, ẩm
thực, các truyền thống truyền khẩu, kể chuyện, nghệ thuật thủ công, thể thao và
các hình thức giải trí khác. Ranh giới giữa các hình thức thường rất linh động
và thường giao thoa giữa cộng đồng này với cộng đồng khác. Rất khó phân loại
các loại hình di sản văn hóa phi vật thể một cách cứng nhắc. Một cộng đồng có thể coi một bài khấn, văn
tế là một hình thức nghi lễ trong khi một cộng đồng khác có thể coi đó là một
bài hát đơn thuần. Tương tự, hình thức “kịch” của một cộng đồng có thể được định nghĩa là một “điệu múa” trong một bối cảnh văn hóa
28 Công ước UNESCO
về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể 2003, tr 4.
khác.
Còn có những sự khác nhau về quy mô và phạm vi: một cộng đồng có thể phân biệt rạch ròi giữa các loại hình văn hóa khác nhau trong khi một nhóm khác lại coi chúng là những hợp phần đa dạng của một
loại hình di sản.
Mặc dù Công ước đặt ra một khung xác định các loại hình di sản văn hóa
phi vật thể - danh sách các hình thức di sản, Công ước hướng tới việc bao gộp
các loại hình di sản hơn là loại trừ; danh sách này không nhất thiết phải “đầy
đủ”. Các Quốc gia thành viên có thể sử dụng các hệ thống phân chia loại hình di
sản khác nhau. Có nhiều cách phân loại khác nhau.
Một số quốc gia xác định các loại hình di sản theo cách riêng của họ, còn một số khác bám khá sát theo các hình
thức do Công ước đặt ra nhưng với tên gọi khác. Các Quốc gia thành viên cũng có
thể bổ sung các hình thức hay các tiểu phạm trù mới cho các hình thức đã có.
Đây có thể là các “tiểu hình thức” đã được phân loại tại các quốc gia, ở đó có
các di sản văn hóa phi vật thể đã được công nhận, như “các trò chơi và kịch cổ
truyền”, “ẩm thực truyền thống”, “chăn nuôi súc vật”, “tục hành hương” hay “các địa danh tưởng niệm”.
Ø
Các truyền thống và loại hình truyền khẩu
Hình
thức các truyền thống và loại hình truyền khẩu bao gồm rất nhiều các thể loại
như ca dao tục ngữ, câu đố, truyện cổ tích, hát ru, truyền thuyết, sử thi, thơ,
bùa ngải, cầu cúng, bài tụng, hát, kịch… Các truyền thống và loại hình truyền
khẩu nhằm truyền dạy kiến thức, các giá trị văn hóa xã hội và các ký ức của
cộng đồng. Các loại hình này đóng vai trò quan trọng đảm bảo sức sống của văn
hóa.
Một
số loại hình truyền khẩu phổ biến và được toàn cộng đồng thực hành trong khi
một số khác lại chỉ hạn chế trong một vài nhóm xã hội cụ thể, như chỉ nam giới,
hoặc chỉ phụ nữ hay chỉ người già thực hành. Trong nhiều xã hội, các truyền
thống diễn xướng truyền khẩu là một nghề đòi hỏi tính chuyên nghiệp cao và các
nghệ nhân diễn xướng các loại hình này được đặc biệt coi trọng như những người
nắm giữ ký ức của toàn cộng đồng. Các nghệ nhân này có ở mọi cộng đồng trên thế
giới. Chúng ta thường nghe tới những nhà thơ hay người kể chuyện ở các cộng
đồng ở châu Phi, nhưng châu Âu và Bắc Mỹ cũng
có nhiều truyền
thống truyền khẩu phong phú. Ví dụ Đức và Mỹ có hàng trăm nghệ
nhân kể chuyện chuyên nghiệp.
Do
được lưu truyền từ người này qua người khác, các truyền thống và loại hình
truyền khẩu thường được thể hiện một cách đa dạng. Truyện là kết hợp của sự tái
tạo, cải biên và sáng tác mới, biến đổi từ thể loại này sang thể loại khác, từ
bối cảnh này sang bối cảnh khác, và
từ người thể hiện này sang người khác. Những kết hợp này tạo nên sự sinh động
và đa dạng của di sản văn hóa truyền khẩu, nhưng cũng khiến chúng mỏng manh do phụ thuộc vào việc truyền dạy liên tục
từ thế hệ nghệ nhân này sang thế hệ khác.
Tuy
ngôn ngữ là công cụ nền tảng để chuyển tải các di sản phi vật thể như được đề
cập trong Điều 2, việc bảo tồn và bảo vệ các ngôn ngữ có nguy cơ bị mai một vượt quá phạm vi của Công ước. Ngôn ngữ ảnh hưởng
đến nội dung và quyết định cách kể chuyện, đọc thơ, và hát. Một ngôn ngữ bị mất
đi sẽ vĩnh viễn mang theo nó các truyền thống và loại hình truyền khẩu. Tuy
nhiên, cách tốt nhất để bảo vệ ngôn ngữ là thực hành và đưa tới công chúng các loại hình truyền khẩu, thay vì các từ điển, nghiên cứu về cú pháp hay các
cơ sở dữ liệu. Ngôn ngữ sống trong các câu hát, bài ca, câu chuyện, những lời
hát ru, vì vậy bảo vệ ngôn ngữ và truyền dạy các truyền thống và loại hình truyền khẩu có quan hệ mật thiết với
nhau.
Cũng như các loại hình di sản văn hóa phi vật thể khác, các truyền
thống và loại hình truyền khẩu đang bị đe dọa bởi quá trình đô thị hóa nhanh
chóng, di dân di cư ồ ạt, công nghiệp hóa và biến đổi khí hậu. Sách, báo, tạp chí, đài truyền
hình, truyền thanh
và mạng Internet có thể dễ
dàng gây ra những ảnh hưởng nghiêm trọng tới các truyền thống và loại hình
truyền khẩu. Thông tin đại chúng hiện đại cũng có thể thay đổi hoặc thay thế
các hình thức truyền khẩu truyền thống. Các bản trường ca hùng vĩ ngày nào phải
mất vài ngày để kể lại giờ có thể
chuyển tải trong vài giờ đồng hồ và các bài hát giao duyên truyền thống được
hát tại các đám cưới đám hỏi giờ đã được thay thế bằng các đĩa CD hoặc các bài
hát kỹ thuật số.
Yếu tố quan trọng nhất để bảo tồn truyền thống và loại hình truyền khẩu
là lưu giữ vai trò của chúng trong
đời sống hàng ngày trong xã hội. Đồng thời cần bảo đảm các cơ hội truyền dạy
tri thức từ người này sang người khác, các cơ hội giao lưu giữa những người lớn
tuổi và lớp trẻ để các câu chuyện được truyền lại trong gia đình và trong trường
học. Các truyền thống truyền khẩu là một phần quan trọng trong các lễ hội và các sự kiện văn
hóa.
Vì vậy các hoạt động này cần được thúc đẩy và các bối cảnh mới như những ngày
hội kể chuyện cần được khuyến khích để truyền thống sáng tạo tìm được các hình
thức thể hiện mới. Theo Công ước 2003, các biện pháp bảo vệ cần nhìn nhận tập
trung tiếp cận các truyền thống và loại hình truyền khẩu như những quá trình
tìm hiểu và sáng tạo di sản của cộng đồng, thay vì coi chúng như những sản phẩm
cố định.
Các cộng đồng, nhà nghiên cứu và các thể chế khác nhau có thể sử dụng
công nghệ thông tin để giúp bảo vệ sự
giàu có và đa dạng của các truyền thống truyền khẩu, bao gồm các dị bản và các
cách thức thể hiện, diễn xướng khác nhau. Các đặc tính thể hiện đặc biệt như ngữ điệu và những cách thức diễn xướng đa dạng, sự giao lưu giữa các nghệ
nhân và khán giả, và các yếu tố kể chuyện không lời như các động tác và sự bắt
chước giờ có thể được ghi lại bằng âm thanh và hình ảnh. Truyền thông đại chúng
và các công nghệ thông tin có thể giúp bảo tồn và thậm chí tăng cường các
truyền thống và loại hình truyền khẩu qua việc phát sóng các chương trình diễn
xướng tới các cộng đồng nắm giữ di sản và tới toàn công chúng.
Ø
Nghệ thuật diễn xướng (hoặc nghệ thuật trình diễn)
Nghệ
thuật diễn xướng bao gồm nhạc không lời, hát, múa, kịch, kịch câm, ngâm thơ và
các loại hình khác. Nghệ thuật diễn xướng bao gồm nhiều loại hình văn hóa thể
hiện sự sáng tạo của con người và ở mức độ nào đó cũng có mặt trong nhiều hình
thức di sản văn hóa phi vật thể khác.
Âm
nhạc có lẽ là loại hình nghệ thuật diễn xướng phổ biến nhất có mặt trong mọi xã
hội, thường là một cấu phần căn bản của các hình thức nghệ thuật diễn xướng
khác và các hình thức di sản phi vật thể khác như trong các nghi lễ, lễ hội hay
các truyền thống truyền khẩu. Âm nhạc có thể được tìm thấy trong nhiều bối cảnh
đa dạng: thiêng liêng hay trần tục, cổ điển hay hiện đại, trong công việc hay
giải trí. Âm nhạc cũng có thể thể hiện các hình thức chính trị hay kinh tế: âm
nhạc có thể chuyển tải lịch sử của một cộng đồng, đóng vai trò quan trọng trong
các giao dịch kinh tế, hay là những câu hát ngợi ca các nhân vật nổi tiếng. Âm
nhạc cũng được diễn xướng trong nhiều dịp khác nhau như đám cưới hỏi, đám ma,
nghi lễ và các lễ trưởng thành, cấp sắc, lễ hội, các loại hình giải trí và có
nhiều chức năng xã hội khác.
Tuy
là một loại hình rất phức hợp, nhưng múa có thể được miêu tả một cách đơn giản
là các cử động cơ thể có sắp xếp, thường được diễn xướng kèm với nhạc. Ngoài
yếu tố cơ học, các cử động nhịp nhàng, các bước và động tác múa thường thể hiện
cảm xúc, tâm trạng hay miêu tả một sự kiện cụ thể hoặc hoạt động thường ngày
như các điệu múa thiêng và những điệu múa miêu tả các hoạt động săn bắt, chiến
tranh hay tình dục.
Nghệ thuật kịch truyền thống thường kết hợp diễn kịch, hát, múa, âm
nhạc, đối thoại, kể chuyện, nói hoặc có thể bao gồm cả các con rối hay kịch
câm. Tuy nhiên, các loại hình nghệ thuật nói trên không chỉ là các “tiết mục
diễn xướng” dành cho khán giả mà chúng còn đóng vai trò quan trọng trong văn
hóa và xã hội như những bài hát được hát trong công việc nghề nông hay âm nhạc
trong các nghi lễ tôn giáo, hay trong bối cảnh thân mật hơn là các bài hát ru đưa trẻ nhỏ vào trong giấc ngủ êm đềm.
Nhạc cụ, các đồ vật, tạo tác và không gian liên quan đến các loại hình
và tập quán văn hóa đều được bao gồm trong định nghĩa về di sản văn hóa phi vật
thể của Công ước. Với các nghệ thuật diễn xướng, định nghĩa này bao gồm các
nhạc cụ, mặt nạ, trang phục và các vật trang trí cơ thể khác sử dụng trong múa,
sân khấu, đạo cụ diễn kịch. Theo Công ước, các điểm diễn xướng cụ thể, những
không gian có liên hệ mật thiết với các buổi
diễn nghệ thuật được coi là các không gian văn hóa.
Ngày
nay, nhiều hình thức nghệ thuật diễn xướng đang bị đe dọa. Quá trình chuẩn hóa
các hoạt động văn hóa khiến nhiều phong tục truyền thống bị mai một. Thậm chí
kể cả khi các phong tục này phổ biến trở lại, thường chỉ một số loại hình cụ
thể được hưởng lợi trong khi một số
khác phải chịu thiệt thòi.
Âm nhạc có lẽ là một trong những ví dụ tốt nhất thể hiện vấn đề này,
trong đó thể loại “Âm nhạc Quốc tế” trở nên phổ biến trong thời gian gần đây.
Mặc dù thể loại âm nhạc này đóng một vai trò quan trọng trong trao đổi văn hóa
và khuyến khích sự sáng tạo và phát triển của nền nghệ thuật quốc tế, hiện
tượng này cũng mang lại một số vấn đề đáng quan tâm. Nhiều loại hình âm nhạc đa
dạng có thể bị đồng hóa với mục đích mang lại một sản phẩm phù hợp và nhất quán.
Do đó, thường có ít cơ hội dành cho những
thể loại
âm
nhạc có ý nghĩa đặc biệt với các quy trình diễn xướng và truyền thống của một
số cộng đồng.
Âm
nhạc, múa và kịch là những loại hình then chốt thúc đẩy văn hóa để thu hút du
lịch và thường được quảng cáo trên các kênh thông
tin và hành trình du lịch. Tuy cách này có
thể thu hút nhiều khách
du lịch và tăng nguồn thu nhập cho một cộng đồng hay một quốc
gia và giúp cộng đồng quốc tế tìm hiểu về văn hóa của quốc gia đó, nó cũng có
thể dẫn đến sự xuất hiện của những hình thức thể hiện nghệ thuật mới để phục vụ
thị trường du lịch. Đúng là du lịch có thể đóng góp vào việc làm sống lại các
nghệ thuật diễn xướng truyền thống và mang lại “giá trị kinh tế” cho di sản văn
hóa phi vật thể, tuy nhiên nó cũng có thể mang lại những tác động tiêu cực làm
méo mó di sản khi biến chúng thành các tiết mục diễn xướng nhằm đáp ứng thị
hiếu của du khách. Các hình thức nghệ thuật truyền thống thường bị biến thành
các sản phẩm giải trí và bị mất đi những loại hình di sản quan trọng đối với
cộng đồng.
Trong
các trường hợp khác, các nhân tố xã hội môi trường lớn hơn có thể có những ảnh
hưởng nghiêm trọng đối với các truyền thống nghệ thuật diễn xướng. Ví dụ nạn
tàn phá rừng làm mất đi nguồn cung cấp gỗ để làm các nhạc cụ truyền thống.
Nhiều
loại hình âm nhạc truyền thống đã bị thay đổi để thích ứng với hình thức ghi
chép âm nhạc của phương Tây nhằm lưu giữ, giáo dục và truyền bá, tuy nhiên quá
trình này cũng có thể ảnh hưởng tiêu cực tới di sản. Nhiều loại hình âm nhạc sử
dụng các thang âm và quãng âm khác
với hệ thống âm nhạc của phương Tây và vì thế, quá trình chuyển biến sẽ làm mất
đi sự tinh tế của các nghệ thuật truyền thống này. Cùng với sự biến đổi của âm
nhạc là sự thay đổi và đơn giản hóa các nhạc cụ truyền thống khiến chúng dễ sử
dụng hơn cho học sinh như thêm phím đàn vào các đàn dây dẫn đến sự thay đổi về
căn bản của các nhạc cụ này.
Các biện pháp bảo vệ các hình thức nghệ thuật diễn xướng truyền thống
cần tập trung vào truyền dạy tri thức và kiến thức, các kỹ năng diễn xướng, sản
xuất nhạc cụ và thúc đẩy mối quan hệ gắn bó mật thiết giữa các nghệ nhân và
những người học nghề. Sự tinh tế của một bài hát, các động tác của một điệu múa
và những diễn giải trong kịch cần được tôn trọng và củng cố.
Các
hình thức nghệ thuật diễn xướng cần được nghiên cứu, tư liệu hóa, thống kê và
lưu giữ. Có vô số tài liệu ghi âm, nhiều tài liệu có từ hơn một thế kỷ, được
lưu giữ trong các phòng lưu trữ trên toàn thế giới. Các tài liệu ghi âm thanh
này đang gặp nguy cơ bị hỏng và có thể bị mất đi vĩnh viễn nếu không được số
hóa. Quá trình kỹ thuật số hóa giúp xác định và kiểm kê tư liệu.
Các phương tiện thông tin văn hóa, các thể chế và các ngành công nghiệp
văn hóa cũng đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo sức sống của các loại
hình nghệ thuật diễn xướng truyền thống qua đội ngũ khán giả và nâng cao nhận
thức của công chúng. Công chúng có thể được giới thiệu về nhiều khía cạnh của
một loại hình di sản để nó trở nên phổ biến hơn và làm tăng thị hiếu của khán giả, đồng thời khiến mọi người quan tâm đến các hình thức địa phương khác nhau
của một loại hình nghệ thuật và có thể kích lệ tích cực tham gia diễn xướng.
Bảo vệ di sản cũng bao gồm cải thiện chất lượng đào tạo và cơ sở vật
chất để nâng cao chất lượng chuyên môn của cán bộ và các thể chế liên quan để
bảo tồn các loại hình nghệ thuật diễn xướng
đa dạng. Ở Georgia, Mỹ, sinh viên được đào tạo các phương pháp nghiên cứu thực địa của ngành nhân
học cũng như các phương pháp ký âm phức điệu, giúp họ tạo nên một nền tảng cho hoạt động kiểm kê toàn quốc và xây dựng các cơ sở dữ
liệu.
Ø
Các tập quán xã hội, nghi lễ và lễ hội
Các
tập quán xã hội, nghi lễ và lễ hội là các hoạt động thường xuyên được một cộng
đồng hay nhóm người thực hiện tạo nên cơ cấu cuộc sống hàng ngày của họ. Các
hoạt động này có ý nghĩa quan trọng vì chúng khẳng định bản sắc của nhóm người
hay xã hội liên quan và thường được gắn với các sự kiện quan trọng, cho dù được
thực hiện ở nơi công cộng hay chốn riêng tư. Các tập quán xã hội, nghi lễ và lễ
hội có thể đánh dấu thời điểm chuyển mùa, sự kiện trong nông lịch hay các giai
đoạn trong cuộc đời một con người. Các tập quán này gắn bó mật thiết với cách
nhìn nhận về thế giới hay về lịch sử và
ký ức của một cộng đồng. Nó có thể là một buổi họp mặt nho nhỏ hay là những sự
kiện xã hội và lễ kỷ niệm lớn. Mỗi tiểu hình thức này đều rất rộng và thường có
nhiều sự chồng chéo.
Các nghi lễ và lễ hội thường diễn ra vào các thời điểm và
địa điểm đặc biệt và thường thể hiện những cách nhìn nhận thế giới và lịch sử
của một cộng đồng. Trong một số trường hợp, chỉ một số thành viên trong cộng
đồng được phép thực hiện các nghi lễ này; ví
dụ lễ trưởng thành, cấp sắc hay nghi lễ chôn cất. Tuy nhiên
một số lễ hội được tổ chức và là một phần cuộc sống của tất cả
các thành viên trong cộng đồng như lễ hội hóa trang, lễ mừng năm mới, lễ hội vào mùa xuân và kết thúc một vụ
thu hoạch là những lễ hội phổ biến trên toàn thế giới.
Các tập quán xã hội hình thành nên cuộc sống hàng ngày của một cộng
đồng và thân thuộc với mọi thành viên trong cộng đồng, kể cả những người không
tham gia thực hiện chúng. Công ước 2003 đặt ưu tiên vào những tập quán đặc biệt
quan trọng với cộng đồng và giúp tăng
cường ý thức về bản sắc và sự kế tục từ quá khứ. Ví dụ, với nhiều cộng đồng,
các nghi thức chào hỏi khá thân mật trong khi với một số cộng đồng khác, chúng
lại phức tạp và mang tính nghi lễ hơn và là bản sắc của xã hội đó. Tương tự,
tập quán trao nhận quà cũng biến động từ những cử chỉ thông thường đến những
sắp xếp mang tính nghi thức với ý nghĩa chính trị, kinh tế hay xã hội quan
trọng.
Các tập quán xã hội, nghi lễ hay lễ hội có rất nhiều hình thức muôn màu
muôn vẻ: các nghi lễ thờ cúng, các nghi lễ tuyên thệ trung thành, các luật tục truyền thống, các trò chơi và
thể thao truyền thống, mối quan hệ họ hàng và các lễ nghi gia đình, các mô hình an cư
lạc nghiệp, các truyền thống ẩm thực, các nghi lễ theo mùa, các tập quán dành
riêng cho nam giới hay phụ nữ; các tập quán săn bắt, đánh cá và thu lượm...
Các tập quán này cũng bao gồm nhiều loại hình văn hóa và
hình thức vật chất: các từ ngữ và hành động đặc biệt, kể chuyện, ngâm thơ, hát, múa, trang phục đặc biệt, các
đám diễu hành, các lễ hiến sinh động vật, các loại thức ăn đặc biệt.
Do
phụ thuộc nhiều vào sự tham gia của những người thực hành và các thành viên
khác trong cộng đồng, các tập quán xã hội, nghi lễ hay lễ hội thường bị ảnh
hưởng mạnh mẽ bởi những thay đổi trong cộng đồng do các xã hội hiện đại gây
nên. Những quá trình di cư, cá nhân hóa, hệ thống giáo dục chính quy đại trà,
sự tăng dần ảnh hưởng của các tôn giáo lớn trên thế giới và các ảnh hưởng khác
của quá trình toàn cầu hóa đều có tác động đặc biệt tới các tập quán văn hóa.
Quá
trình di cư, đặc biệt là của lớp thanh niên, thu hút những người thực hành di
sản văn hóa phi vật thể xa rời khỏi cộng đồng của họ và đe dọa tới các tập quán
văn hóa. Tuy nhiên, các tập quán xã hội, nghi lễ và lễ hội cũng là những dịp đặc biệt thu hút mọi người quay lại quê hương để tham gia cùng
với gia đình và cộng đồng của họ và để tái khẳng định bản sắc và mối quan hệ
gắn bó với các truyền thống của cộng đồng mình.
Ở nhiều nơi, khách du lịch ngày càng tham gia vào các lễ hội của cộng
đồng nhiều hơn. Tuy sự tham gia của họ có thể mang lại một số khía cạnh tích
cực, các lễ hội này thường chịu ảnh hưởng tương tự như các loại hình nghệ thuật
diễn xướng. Sức sống của các tập quán xã hội, nghi lễ và lễ hội phụ thuộc khá
nhiều vào các điều kiện kinh tế xã hội chung. Quá trình chuẩn
bị, làm trang
phục và mặt nạ cho các thành
viên tham gia thường
rất tốn kém và có thể không được bền vững trong những thời điểm kinh tế khó
khăn.
Để
đảm bảo sự tiếp nối của các tập quán xã hội, nghi lễ và các lễ hội cần có sự
vận động tham gia của nhiều người và của các thể chế và cơ chế xã hội, chính
trị và pháp lý trong một xã hội. Tuy việc tôn trọng các phong tục tập quán
truyền thống cũng có thể hạn chế sự tham gia của một số nhóm người cụ thể,
chúng ta nên cố gắng khuyến khích sự tham gia của cộng đồng nhiều nhất có thể.
Trong một số trường hợp, các biện pháp bảo vệ chính thức và mang tính pháp lý cần được thực hiện để đảm
bảo quyền sử dụng của cộng
đồng với một số không gian thiêng của họ, các đồ vật quan trọng hay các tài
nguyên thiên nhiên cần thiết để thực hành các tập quán xã hội, nghi lễ và lễ
hội của họ.
Ø
Tri thức và các tập tục liên quan đến tự nhiên và vũ trụ
Tri
thức và các tập tục liên quan đến tự nhiên và vũ trụ bao gồm tri thức, bí
quyết, kỹ năng, tập quán và cách thức thể hiện của cộng đồng qua sự tác động
qua lại với môi trường thiên nhiên. Những nhận thức về vũ trụ này được thể hiện
qua ngôn ngữ, các truyền thống truyền khẩu, cảm giác gắn bó với một nơi, ký ức
và cách nhìn nhận về thế giới. Chúng cũng ảnh hưởng mạnh mẽ tới các giá trị và
tín ngưỡng nền tảng của nhiều tập quán xã hội và truyền thống văn hóa. Ngược
lại, chúng được hình thành bởi môi trường thiên nhiên và thế giới bên ngoài
cộng đồng.
Hình thức này bao gồm nhiều tiểu hình thức như tri thức truyền thống về
hệ sinh thái, tri thức bản địa, tri thức về hệ động thực vật địa phương, các hệ thống chữa bệnh truyền
thống,
nghi lễ, tín ngưỡng, lễ trưởng thành, cấp sắc, tri thức về vũ trụ, shaman giáo,
các lễ nhập hồn, các tổ chức xã hội, lễ hội, ngôn ngữ và các hình thức nghệ
thuật hình ảnh.
Các
tri thức và tập quán truyền thống là trọng tâm của văn hóa và bản sắc của một
cộng đồng và đang phải đối mặt với những đe dọa nghiêm trọng từ quá trình toàn
cầu hóa. Mặc dù một số yếu tố của tri thức truyền thống như thuốc nam làm từ
cây cỏ địa phương được các nhà khoa học và các công ty sản xuất quan tâm, nhiều
tập quán truyền thống đang dần bị mất đi. Quá trình đô thị hóa một cách nhanh
chóng cũng như mở rộng đất nông nghiệp gây ảnh hưởng rõ rệt tới môi trường
thiên nhiên của cộng đồng và tri thức của họ về môi trường đó; chặt rừng lấy
đất làm mất đi các khu rừng thiêng hay dẫn đến nhu cầu tìm kiếm các nguồn khác
thay thế cho gỗ làm nhà. Biến đổi khí hậu, nạn phá rừng tràn lan và sa mạc ngày
càng lan rộng đe dọa nghiêm trọng tới nhiều loài động thực vật đang có nguy cơ
bị tuyệt chủng và dẫn đến suy giảm các nghề thủ công và thuốc truyền thống do
thiếu các nguyên liệu thô và các loài cây thuốc.
Bảo
vệ quan điểm nhân sinh quan hay hệ thống tín ngưỡng khó khăn hơn rất nhiều so với bảo tồn thiên nhiên. Ngoài những thách
thức bên ngoài đối với môi trường thiên nhiên và xã hội, bản thân các cộng đồng
bị thiệt thòi hay ngoài lề xã hội có xu hướng chấp nhận và học theo cách sống
mới hay một mô hình phát triển kinh tế hoàn toàn xa lạ với các truyền thống và
tập quán của họ.
Bảo vệ môi trường thiên nhiên thường gắn bó mật thiết với bảo vệ tri
thức về vũ trụ của một cộng đồng cũng như các di sản văn hóa phi vật thể khác
của cộng đồng đó.
Ø
Nghề thủ công truyền
thống
Thủ
công truyền thống có lẽ là một loại hình có thể nhìn thấy rõ ràng nhất của di
sản văn hóa phi vật thể do sự hiện hữu vật thể của sản phẩm thủ công. Tuy
nhiên, Công ước 2003 quan tâm chủ yếu
tới các kỹ năng và tri thức trong các nghề thủ công truyền thống chứ không phải
tới chính các sản phẩm thủ công. Vì vậy, thay vì tập trung vào bảo tồn các sản
phẩm thủ công, các nỗ lực bảo tồn cần chú trọng tới việc khuyến khích các nghệ
nhân tiếp tục dạy nghề và truyền các kỹ năng và kiến thức về nghề cho người
khác, đặc biệt cho các thành viên trong cộng đồng.
Có
rất nhiều hình thức của thủ công truyền thống như: dụng cụ; quần áo và trang
sức; trang phục và các phụ trang sử dụng trong lễ hội và nghệ thuật diễn xướng;
các vật đựng đồ đạc hàng hóa, các đồ vật sử dụng để giữ đồ, vận chuyển hay che
chắn; nghệ thuật trang trí và các hiện vật thiêng; dụng cụ âm nhạc và các vật
dụng gia đình; đồ chơi phục vụ giáo dục và giải trí. Nhiều trong số những vật
này chỉ được sử dụng trong một thời gian ngắn như những vật dùng trong các dịp
lễ hội, trong khi một số khác lại được truyền
từ đời này sang đời khác. Các kỹ năng trong nghề thủ công truyền thống cũng đa
dạng như các loại hình sản phẩm, từ kỹ năng làm các sản phẩm tinh xảo, chi tiết
như đồ cúng lễ bằng giấy đến các công việc thô nặng như làm chiếc rổ chắc chắn
hay dệt một chiếc chăn dày.
Cũng giống như các loại hình di sản văn hóa phi vật thể khác, các nghề
thủ công truyền thống cũng đang phải đối đầu với nhiều thách thức do quá trình
toàn cầu hóa gây ra. Hình thức sản xuất hàng loạt, dù ở mức độ các tập đoàn đa
quốc gia hay các xưởng sản xuất nhỏ địa phương, có thể cung cấp hàng hóa phục
vụ cuộc sống hàng ngày với giá thành thấp hơn và trong thời gian nhanh hơn so
với các sản phẩm thủ công làm bằng tay. Nhiều nghệ nhân trăn trở để thích ứng
với sự cạnh tranh này. Bên cạnh đó, nghề thủ
công truyền thống cũng phải chịu những áp lực từ thay đổi môi trường và
khí hậu do phá rừng và nạn chặt phá rừng làm suy giảm các nguồn nguyên liệu chính từ thiên nhiên. Khi
một số nghề thủ công được phát triển thành những ngành thủ công nghiệp thì quy
mô sản xuất tăng có thể dẫn đến phá
hủy môi trường.
Với
sự thay đổi của xã hội và sở thích về văn hóa, các lễ hội và các lễ kỷ niệm
theo truyền thống đã từng đòi hỏi phải có những sản phẩm thủ công cầu kỳ, thì
nay đã đơn giản hóa và điều này khiến cho các nghệ nhân có ít cơ hội thể hiện
tài năng của họ. Nhiều bạn trẻ cảm
thấy thời gian học nghề quá dài và khó khăn, nên chuyển sang tìm việc ở các nhà
máy hay trong nền công nghiệp dịch vụ với công việc nhẹ nhàng hơn, thu nhập cao
hơn. Nhiều nghề thủ công truyền thống có những “bí quyết” không thể dạy cho người
ngoài vì vậy nếu những người trong gia đình hay trong cộng đồng không muốn học
nghề, các bí quyết này sẽ bị thất truyền vì không được phép dạy cho người
ngoài.
Cũng
như với các di sản phi vật thể khác, mục tiêu bảo vệ các nghề thủ công truyền
thống là đảm bảo các tri thức, bí quyết và kỹ năng liên quan được truyền dạy
cho các thế hệ tương lai để cộng đồng tiếp tục làm, có thể sống với nghề và
liên tục sáng tạo.
Nhiều nghề truyền thống có những hệ thống truyền và học nghề lâu đời.
Một cách để khuyến khích và củng cố các hệ thống này là hỗ trợ về tài chính cho
nghệ nhân và người học nghề để truyền dạy tri thức trở nên hấp dẫn hơn.
Các
thị trường truyền thống và ở địa phương đối với các sản phẩm thủ công cần được
củng cố bên cạnh việc xây dựng các thị trường mới. Phản ứng lại với quá trình
toàn cầu hóa và công nghiệp hóa, nhiều người trên thế giới ưa chuộng các sản
phẩm thủ công do bàn tay nghệ nhân làm ra và chứa đựng trong đó bao tri thức và
giá trị văn hóa thay vì các sản phẩm “công nghệ cao” tràn lan trong nền văn hóa
tiêu thụ toàn cầu ngày nay.
Trong một số trường hợp khác, có thể trồng cây để hỗ trợ các nghề thủ
công truyền thống sử dụng gỗ làm
nguyên liệu thô. Trong một số trường hợp, cần có các biện pháp bảo vệ mang tính
pháp lý để đảm bảo quyền tiếp cận các nguồn nguyên liệu thiên nhiên trong khi
vẫn đảm bảo bảo vệ môi trường.
Những biện pháp bảo vệ mang tính pháp lý như bảo vệ quyền sở hữu trí
tuệ và đăng ký bản quyền, có thể giúp cộng đồng hưởng lợi từ những hoa văn và
nghệ thuật thủ công truyền thống. Trong một số trường hợp, các biện pháp mang
tính pháp lý nhằm phục vụ các mục đích khác cũng có thể khuyến khích
phát triển các ngành thủ công truyền
thống; ví dụ, sự nghiêm cấm sử dụng túi ni lông có thể giúp tăng cường
thị trường tiêu thụ của túi giấy làm bằng tay và các loại hộp túi nan để các kỹ
năng và tri thức về nghề thủ công truyền thống được liên tục phát triển.
Như vậy, theo Công ước UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, các
loại hình di sản văn hóa phi vật thể của Công ước này bao gồm có 5 loại. Trong
tri đó, theo Luật Di sản Văn hóa 2001 và Luật Di sản Văn hóa sửa đổi năm 2009,
các loại hình di sản văn hóa được chia ra làm 7 loại. Vậy, cách phân chia các loại này có gì khác nhau?.
Chúng ta hãy cùng tìm hiểu và
nhìn nhận các loại hình di sản văn hóa phi vật thể theo Luật Di sản văn hóa.
1.2.2. Các loại hình di sản văn hóa phi vật thể theo Luật Di sản Văn hóa
Ø Tiếng nói, chữ viết: ngôn ngữ các dân tộc, chữ viết các dân tộc
Lãnh
thổ Việt Nam có 54 dân tộc sinh sống, kết thành cộng đồng xây dựng, gìn giữ và
phát triển đất nước trong suốt những năm trường lịch sử và để lại cho các thế hệ mai sau.
Mỗi dân tộc có sắc thái văn hoá riêng, ngôn ngữ riêng, có lịch sử lâu dài gắn
bó với Tổ quốc Việt Nam. Với chính sách dân tộc – đoàn kết – bình đẳng và giúp
đỡ lẫn nhau giữa các dân tộc, từ lâu, Đảng và Nhà nước đã ý thức rất rõ nhiệm
vụ phát triển kinh tế xã hội và phát triển nền văn hoá vùng dân tộc thiểu số.
Và với sự đa dạng về ngôn ngữ, cộng đồng 54 dân tộc ở Việt Nam cần có ngôn ngữ
chung để các dân tộc giao tiếp được với nhau, bình đẳng và giúp đỡ nhau cùng
phát triển. Đó cũng chính là sự thấm nhuần tư tưởng của chủ nghĩa Mác – Lênin
về vấn đề dân tộc của Đảng và Nhà nước ta.
-
Chủ trương phổ cập tiếng phổ thông
(tiếng Việt) cho tất cả các dân tộc sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam nhằm mục
đích thúc đẩy sự phát triển bình đẳng ngôn ngữ của các dân tộc khác nhau và
không có nghĩa là không tạo điều kiện để tiếng mẹ đẻ của các dân tộc được duy
trì, phát triển. Ngay từ năm 1941, khi chưa giành được chính quyền, Đảng Cộng
sản Việt Nam đã nêu trong nghị quyết của mình: “Văn hoá của mỗi dân tộc sẽ được tự do phát triển, tồn tại và được bảo
đảm”. Tư tưởng, đường lối chính sách đúng đắn này đã được thể hiện nhất quán và
rõ ràng trong các Hiến pháp của ta từ đó đến nay.
- Hiến
pháp 1980 và Hiến pháp 1992 nhấn mạnh: “Các dân tộc có quyền dùng tiếng nói,
chữ viết, giữ gìn bản sắc dân tộc và phát huy những phong
tục, tập quán,
truyền thống và văn hoá tốt đẹp của mình”29.
Để
thực thi những quyền cơ bản về ngôn ngữ của các dân tộc thiểu số trong các luật
của Nhà nước, nhiều biện pháp hướng dẫn cụ thể đã được xây dựng và thực hiện:
-
Theo Quyết định 53-CP/1980 của Hội
đồng bộ trưởng: “Tiếng nói và chữ viết hiện có của các dân tộc thiểu số được
Nhà nước tôn trọng, duy trì, giúp đỡ và phát triển”. Theo tinh thần quyết định,
Luật phổ cập giáo dục tiểu học đã được Quốc hội thông qua, trong đó hướng dẫn
việc dạy và học tiếng nói, chữ viết dân tộc.
29 Hiến pháp Việt Nam (2002),
NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
tr.124
-
Năm 1997, Bộ Giáo dục Đào tạo có
Thông tư số 1 GD-ĐT cụ thể hoá kế hoạch này: “Các dân tộc thiểu số có quyền sử
dụng tiếng nói và chữ viết của dân tộc mình cùng tiếng Việt để thực hiện giáo dục tiểu học.
Trong những chính sách khác nhau nhằm mục tiêu phát triển kinh tế xã
hội, chính sách ngôn ngữ nói chung và chính sách ngôn ngữ dân tộc thiểu số nói
riêng đóng một vai trò quan trọng. Ngôn ngữ có hai chức năng: vừa là phương
tiện giao tiếp,
vừa là công cụ của tư
duy. Hai chức năng này góp phần quan trọng vào việc phát triển tri thức, kinh nghiệm, trao truyền văn hoá và đồng thời
cũng là công cụ để trao đổi sản phẩm văn hoá trong cộng đồng các dân tộc. Tuy
nhiên, theo kết quả khảo sát của tác giả Trần Trí Dõi về chính sách ngôn ngữ
dân tộc ở Việt Nam, nhiều phiếu thống kê cho rằng, ngôn ngữ của các dân tộc
thiểu số chỉ giữ vai trò là phương tiện trao đổi trong cộng đồng theo nghĩa đơn
giản nhất30. Và như vậy, việc giảng dạy tiếng mẹ đẻ của các dân tộc
thiểu số tại các địa phương mới chỉ dừng lại ở mục đích có tiếng nói để sử dụng
trong cuộc sống.
Ngay
sau khi miền Bắc được giải phóng, thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước,
nhiều địa phương có các dân tộc thiểu số ở miền Bắc đã tổ chức các hoạt động
dạy chữ Thái, Tày, Nùng và Mông. Từ sau năm 1975, một vài dân tộc thiểu số khu
vực Trường Sơn Tây Nguyên và Nam bộ cũng được học tiếng mẹ đẻ. Thực hiện theo
nghị quyết TW5 khoá 8 về vấn đề “Bảo
tồn và phát triển ngôn ngữ, chữ viết của các dân tộc. Đi đôi với việc sử dụng
ngôn ngữ, chữ viết phổ thông, khuyến khích thế hệ trẻ thuộc đồng bào các dân
tộc thiểu số học tập, hiểu biết và sử dụng thành thạo tiếng nói, chữ viết của
dân tộc mình”31… Các chương trình đào tạo ở bậc tiểu học, trung học,
đại học vùng Đồng bào dân tộc thiểu số đã áp dụng việc đào tạo tiếng dân tộc
thiểu số. Tuy nhiên, do nhiều yếu tố, việc dạy và học tiếng mẹ đẻ tại các địa
phương còn nhiều bất cập và chưa hiệu quả. Thực tế hiện nay một số dân tộc,
thanh niên không biết tiếng của dân tộc mình. Chính vì vậy, chúng tôi cho rằng
Luật Di sản Văn hóa đã đưa loại hình tiếng nói, chữ viết là loại hình đầu tiên của Luật Di sản Văn hóa.
Ø
Tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học:
30 Trần Trí Dõi, Chính sách ngôn ngữ văn hóa dân tộc Việt Nam, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003, tr. 83
31 Nghị quyết TW 5 khoá 8
- Tác phẩm là sản phẩm sáng tạo trong
lĩnh vực văn học, nghệ thuật và khoa học thể hiện bằng bất kỳ phương tiện hay hình
thức nào.
- Tác
phẩm còn thể hiện bằng các ký hiệu thay cho chữ viết như chữ nổi, ký hiệu tốc
ký, ký hiệu tương tự khác mà có thể sao chép bằng nhiều hình thức khác nhau32
- Tác phẩm văn học, nghệ thụât và khoa học được nhà nước bảo hộ bao gồm:
+
Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và tác phẩm khác được
thể hiện dưới dạng chữ viết hoặc ký tự khác.
+ Bài giảng, bài phát biểu và bài nói khác được thể hiện dưới dạng ngôn ngữ nói và được
định hình dưới dạng vật chất nhất định.33
+
Tác phẩm sân khấu bao gồm thuộc loại hình biểu diễn như kịch nói, nhạc vũ kịch,
ca kịch, kịch câm, xiếc, múa, múa rối và các loại hình tác phẩm sân khấu khác.34
-
Tác phẩm điện ảnh và tác phẩm được
tạo ra theo phương pháp tương tự là tác phẩm được hợp thành bằng hàng loạt hình
ảnh liên tiếp tạo nên hiệu ứng chuyển động kèm
theo hoặc không kèm theo âm thanh, được thể hiện trên chất liệu nhất
định có thể phân phối, truyền đạt tới công chúng bằng các thiết
bị kỹ thuật, công nghệ.
Tác phẩm điện ảnh gồm các loại phim truyện, phim tài
liệu, phim khoa học, phim hoạt hình và các loại hình tương tự khác.35
-
Tác phẩm báo chí gồm: phóng sự, ghi
nhanh, tường thuật, phỏng vấn, phản ảnh, điều tra, bình luận, chuyên luận, ký
báo chí và các thể loại khác nhằm đăng, phát trên báo in, báo nói, báo hình
báo, điện tử hoặc các phương tiện khác.36
- Tác
phẩm âm nhạc là tác phẩm được thể hiện dưới dạng nhạc nốt trong bản nhạc hoặc
các ký tự âm nhạc khác có hoặc không có lời, không phụ thuộc vào việc trình
diễn hay không.37
32 Điều 9 Nghị định số 100/2006/NĐ- CP
ngày 21/09/2006 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng
dẫn thi hành một số điều của Bộ luật Dân sự, Luật
Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả và quyền liên quan
33 Điều 10 Nghị định số 100/2006/NĐ- CP
ngày 21/09/2006 của Chính
phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Bộ luật Dân sự, Luật Sở hữu trí tuệ về
quyền tác giả và quyền liên quan
34 Điều 13 Nghị định 100/2006/NĐ-CP.
35 Điều 16 Nghị định 100/2006/NĐ-CP
36 Điều 11 Nghị định 100/2006/NĐ-CP
37 Điều 12 Nghị định số 100/2006/NĐ- CP
ngày 21/09/2006 của Chính
phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Bộ luật Dân sự, Luật Sở hữu trí tuệ về
quyền tác giả và quyền liên quan
- Tác
phẩm kiến trúc là bản vẽ thiết kế thể hiện ý tưởng sáng tạo về ngôi nhà, công
trình xây dựng, quy hoạch không gian đã hoặc chưa xây dựng. Tác phẩm kiến trúc
bao gồm các bản vẽ, thiết kế mặt bằng, mặt đứng, mặt cắt, phối cảnh, thể hiện ý
tưởng sáng tạo về ngôi nhà, công trình, tổ hợp công trình kiến trúc, tổ chức
không gian, kiến trúc cảnh quan một
vùng, đô thị, hệ thống đô thị, khu chức năng, đô thị, khu dân cư.38
-
Tác phẩm tạo hình là tác phẩm được
thể hiện bằng đường nét, hình khối, màu sắc, bố cục như hội hoạ, đồ hoạ, điêu khắc,
nghệ thuật sắp đặt và các hình thức thể hiện khác tồn
tại dưới dạng độc bản. Đối với loại hình đồ hoạ có thể thể hiện đến phiên bản
thứ 50, có số thứ tự và có chữ ký của tác giả.39
-
Mỹ thuật ứng dụng là tác phẩm được
thể hiện bằng đường nét, hình khối, màu sắc, bố cục với tính năng hữu ích, có
thể gắn liền với đồ vật hữu ích, được sản xuất hàng loạt, bằng tay hoặc bằng
máy như biểu trưng, hàng thủ công mỹ nghệ, hình thức thể hiện trên sản phẩm,
bao bì sản phẩm40.
-
Tác phẩm nhiếp ảnh là tác phẩm thể
hiện hình ảnh của thế giới khách quan trên vật
liệu bắt sáng hoặc trên phương tiện mà hình ảnh được tạo ra hay có thể
tạo ra bằng bất cứ phương tiện kỹ
thuật nào. Có thể là phương pháp hoá học, điện tử, hoặc phương pháp khác.41
-
Bản hoạ đồ, bản vẽ, sơ đồ, bản đồ
có liên quan đến địa hình, các loại công trình khoa học42.
-
Chương trình máy tính, sưu tập dữ liệu.
-
Tác phẩm văn học, nghệ thuật dân
gian
38 Điều 17 Nghị định số 100/2006/NĐ- CP ngày 21/09/2006 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng
dẫn thi hành một số điều của Bộ luật Dân sự, Luật
Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả và quyền liên quan
39 Điều 15.1 Nghị định số 100/2006/NĐ- CP ngày 21/09/2006 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng
dẫn thi hành một số điều của
Bộ luật Dân sự, Luật Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả và quyền liên quan
40 Điều 15.2 Nghị
định 100/2006/NĐ-CP). Nghị định số 100/2006/NĐ- CP ngày 21/09/2006 của Chính
phủ quy định chi tiết và hướng
dẫn thi hành một số điều của Bộ luật Dân sự, Luật Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả và quyền
liên quan
41 Điều 16 Nghị định 100/2006/NĐ-CP). Nghị định số 100/2006/NĐ- CP ngày 21/09/2006 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một
số điều của Bộ luật Dân sự, Luật Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả và quyền liên quan
42 Điều 18 Nghị định 100/2006/NĐ-CP). Nghị định số 100/2006/NĐ- CP ngày 21/09/2006 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một
số điều của Bộ luật Dân sự, Luật Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả và quyền liên quan.
Ø Ngữ văn dân
gian
+ Thần thoại:
Theo Đại từ điển tiếng Việt, thần thoại là Truyện
tưởng tượng về các vị thần, biểu hiện ước mơ chinh phục tự nhiên của con người
xưa kia: truyện thần thoại, nhân vật
thần thoại.43
Ví dụ: Sơn tinh -Thuỷ tinh; Thần trụ trời, Lạc Long Quân, Âu cơ,…
+ Truyền thuyết: Truyện dân gian truyền miệng về các nhân vật, kì tích lịch sử, thường
mang nhiều yếu tố thần kì.44 Ví dụ: Thánh Gióng, Chử đồng tử, An
Dương Vương và Mỵ Châu, Trọng Thủy,
Sự tích Hồ Hoàn Kiếm,…
+ Tục ngữ: Câu nói ngắn gọn có vần điệu, lưu truyền trong dân gian, đúc kết tri
thức, kinh nghiệm thực tiễn của con người về tự nhiên, xã hội, cuộc sống, đạo
lý ở đời.45 Có thể nói tục ngữ là một thể loại của thơ ca dân gian,
giàu trí tuệ. Ví dụ: Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng; kiến tha lâu cũng đầy
tổ, tốt gỗ còn hơn tốt nước sơn, nhà sạch thì mát – bát sạch cơm ngon, con trâu
là đầu cơ nghiệp, một giọt máu đào hơn ao nước lã,…
+ Ngạn ngữ: Theo Đại từ điển tiếng Việt, ngạn ngữ là Lời nói dân gian.46 Theo Từ điển tiếng Việt online:47
Câu nói hay của người xưa còn truyền tụng: Có nhiều câu ngạn ngữ cần nhắc lại
cho tuổi trẻ. Ví dụ: Tiên học lễ, hậu học văn; Mẫu bất từ, tử bất khả hiếu;
Kính lão đắc thọ; uống nước nhớ nguồn,…
+ Thành ngữ: Tập hợp
từ cố định quen dùng, có
nghĩa định danh, gọi tên sự vật, thường không thể suy ra từ nghĩa của từng yếu tố cấu thành,
được lưu truyền trong dân gian và văn chương.48 Hoặc có thể hiểu là một nhóm từ
đi với nhau để nói lên một ý gì đó. Ví dụ:
"Đứng mũi chịu sào", “cá mè một lứa”, “vơ đũa cả nắm”, “đẽo cày giữa
đường” “Chân lấm tay bùn”,... là những thành ngữ.
43 Nguyễn Như Ý(1998),
Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr 1545
44 Nguyễn Như Ý(1998),
Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr 1734
45 Nguyễn Như Ý(1998),
Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr 1746
46 Nguyễn Như Ý(1998),
Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr 1182
47 http://www.tlnet.com.vn/tu-dien-tieng- viet/?word=ng%E1%BA%A1n+ng%E1%BB%AF&dictionary=vv&b.x=0&b.y=0&b=Lookup, truy cập ngày 21/7/2015
48 Nguyễn Như Ý(1998),
Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr 1530
+ Câu đố: Câu văn vần, mô tả đối tượng nào một cách khéo léo, úp mở, dùng để đố
nhau.49 Có thể diễn tả câu đố là một thể loại văn học dân gian phản
ánh sự vật hiện tượng theo lối nói
chệch. Khi sáng tạo câu đố, người ta tìm đặc trưng và chức năng của từng vật cá
biệt và sau đó phản ánh thông qua sự so sánh, hình tượng hóa. Theo Từ điển
thuật ngữ Văn học: Câu đố là một thể loại văn học dân gian mà chức năng chủ yếu
là phản ánh đặc điểm sự vật, hiện tượng bằng phương pháp giấu tên và nghệ thuật
chuyển hóa gay nhiễu (chuyển vật nọ thành vật kia) được nhân dân dùng trong
sinh hoạt tập thể để thử tài suy đoán, kiểm tra sự hiểu biết, mua vui.50
Ví dụ: Có thể tham khảo các câu đó trong tác phẩm Văn hóa ẩm thực qua
câu đố người Việt của Nguyễn Thị Bảy và Phạm Lan Oanh: “Mình rồng đuôi phụng le
te; mùa đông ấp trứng, mùa hè nở con”
(buồng cau); “Giữa lưng trời có vũng nước trong, cá lòng tong bơi lội không tới” (Quả dừa); “bằng cái vung, vùng xuống ao, đào không
thấy, lấy không được” (mặt trăng); “quả gì to nhất
trên đời, có biển, có đất có trời bao la” (quả đất) hoặc “Trong trắng ngoài
xanh, có đậu có hành có cả thịt heo”(bánh chưng); “da cóc bọc bột lọc, bột lọc
bọc hòn than” (quả nhãn),…51
+ Ngụ ngôn: là một thể loại của văn học giáo huấn, mang nội dung đạo đức, có hình thức thơ hoặc văn xuôi tương đối ngắn, sử
dụng phúng dụ.
Ví dụ: Trí khôn của ta đây; Rùa và thỏ; ếch ngồi đáy giếng; kéo cây lúa lên…
+ Ca dao: Theo Đại từ điển tiếng Việt: 1. Thể thơ dân gian được lưu truyền dưới
dạng câu hát; 2. Thể loại văn vần thường bằng thơ lục bát, có dạng như ca dao: sáng tác ca dao lao động52.
Dao: là một từ Hán Việt, theo từ nguyên, ca là bài hát có chương khúc, giai điệu;
dao là bài hát ngắn, không có giai điệu, chương khúc
Ví dụ: “Con cóc là cậu ông trời, ai mà đánh cóc thì trời đánh cho”;
Một số ca dao hiện đại nói về Bác Hồ: “Bông sen thì để lễ chùa,
Bác Hồ thì để tôn thờ trong tâm” hoặc “Đố ai đếm được lá rừng, Đố ai đếm được
mấy tầng trời cao, Đố ai đếm được vì sao, Đố ai đếm được công lao Bác Hồ.”
49 Nguyễn Như Ý(1998),
Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr 284
50 Từ điển Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1980.
51 Nguyễn
Thị Bảy – Phạm Lan Oanh (2014), Văn hóa ẩm thực qua câu đố của người Việt,
NXB Chính trị Quốc
gia, Tr 25, 39, 48
52 Nguyễn Như Ý (1999, chủ biên), Đại từ điển tiếng Việt, NXB
Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr 219
+ Truyện thơ dân gian: Là những truyện kể bằng thơ, có cốt truyện, nhân vật thường có dung lượng lớn. Có loại truyện thơ phát
triển đề tài truyện cổ dân gian hoặc phát triển đề tài của dân ca trữ tình. ở
cả hai loại đều có sự kết hợp giữa yếu tố tự sự và yếu tố trữ tình.53
Truyện thơ dân gian biểu hiện cảm nghĩ bằng ngôn ngữ giàu hình ảnh, cảm xúc,
chứa đựng vấn đề xã hội. Có sự kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình, dung lượng
lớn, mang tính chất cố sự của truyện kể dân gian, biểu hiện dưới hình thức thơ
ca với màu sắc trữ tình đậm
Ví dụ: truyện kiều,
+ Sử thi, trường ca: "là tác phẩm tự sự dân gian có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ có
vần, có nhịp, xây dựng những hình tượng nghệ thuật hoành tráng hào hùng để kể
về một hoặc nhiều biến cố lớn diễn ra trong đời sống cộng đồng của cư
dân thời cổ đại"54. Sử thi có 2 loại: Sử thi thần thoại và Sử
thi anh hùng.
* Khi phân tích Sử thi cần chú trọng những đặc điểm cốt lõi:
-
Không gian Sử thi: Thường là khung
cảnh đại ngàn hùng vĩ, núi rừng bao la, bản làng phồn thịnh, với những cảnh
sinh hoạt cộng đồng gắn liền với những tập tục của bộ tộc
-
Nhân vật Sử thi: Thường là người
anh hùng với vẻ đẹp ngoại hình và sức mạnh phi thường, những chiến công kỳ vĩ,
những việc làm có ý nghĩa và ảnh hưởng tới toàn cộng đồng, được tập thể tôn
sùng, ngưỡng mộ.
- Ngôn
ngữ Sử thi: giàu hình ảnh, nhịp điệu, trang trọng; sử dụng nhiều thủ pháp so
sánh và phóng đại , trùng điệp, kết cấu tầng lớp và mang tính hiệu triệu cao
(kêu gọi)
Ví dụ: Đẻ đất đẻ nước của dân tộc Mường;
Hơ mon – Barnar; Đăm San, Khan – Ê Đê,…
+ Văn tế, lời khấn: Thời xưa, trong thủ tục tế lễ trời đất, núi sông thường có bài văn
cầu chúc. Về sau, khi chôn cất người thân người ta cũng dùng văn tế để tưởng
nhớ người đã mất. Cùng với sự phát triển của xã hội, nội dung văn tế cũng ngày
một phong phú thêm. Đó là sự uất ức về cảnh nước mất nhà tan, xót thương cho
những người dám hi sinh vì nghĩa lớn, lên án bất công như Văn tế nghĩa sĩ Cần
Giuộc của Nguyễn Đình Chiểu, Văn tế đồng bào chết vì nạn bão lụt ở Nghệ - Tĩnh của Phan Bội Châu...;
hay bộc lộ nỗi đau
53 http://www.bachkhoatrithuc.vn/ (ngày 01/8/2015)
54 Bộ Giáo dục và Đào tạo (2010)
Sách giáo khoa Ngữ Văn 10,
tập 1, Nxb Giáo dục, tr 17
thương
có pha lẫn tiếng cười trong Văn tế sống
vợ của Trần Tế Xương, mỉa mai giễu cợt trong Văn tế thuốc phiện, Văn tế
xôi thịt của tác giả khuyết danh, châm biếm và đả kích trong Văn tế Cutxô của Nguyễn Văn Từ... Văn tế
nói chung là loại văn đọc khi tế, cúng người chết (trong một số trường hợp đặc
biệt cũng dùng để tế lễ người sống); bởi vậy nó có hình thức tế - hưởng.
=> Như vậy, xét về loại hình, theo Công ước UNESCO năm
2003 “Các truyền thống và biểu đạt truyền
khẩu, trong đó ngôn ngữ là phương tiện của di sản văn hóa phi vật thể” thì
ở đây, Luật Di sản Văn hóa chia loại hình nay ra để tiện nhận diện và phân biệt
“Tiếng nói, chữ viết” và “Ngữ văn truyền miệng”. Bên
cạnh đó, như đã trình bày ở phần loại hình “Tiếng nói, chữ viết”, sở dĩ Luật Di
sản văn hóa đưa loại hình này lên đầu tiên của các loại hình văn hóa phi vật
thể để nhấn mạnh vấn đề bảo tồn đa dạng văn hóa. Bản sắc văn hóa của các dân
tộc cần phải bảo tồn phát huy, thì việc ngôn ngữ đưa lên hàng đầu trong luật di
sản văn hóa là hoàn toàn phù hợp nhất là trong trong quá trình giao lưu và tiếp
biến văn hóa trong giai đoạn hiện nay.
Ø Nghệ thuật trình
diễn dân gian
+ Âm nhạc: là một bộ môn nghệ thuật dùng âm thanh (chất giọng) để diễn đạt tình
cảm, xúc cảm của con người. Nó được chia ra hai thể loại chính: thanh nhạc và
khí nhạc. Thanh nhạc là âm nhạc dựa trên lời hát thể hiện rõ ý tưởng và tình
cảm. Còn khí nhạc là âm nhạc dựa trên âm thanh thuần tuý của các nhạc cụ, nên
trừu tượng, gây cảm giác và sự liên tưởng.
+ Múa: là một bộ môn nghệ thuật biểu diễn sử dụng ngôn ngữ hình thể để phản
ánh tình cảm, hiện tượng của cuộc sống. Nguồn gốc của nghệ thuật múa chính là
những hành động của con người trong đời sống, trong quá trình lao động cộng với
sự quan sát thiên nhiên. Từ đó, các động tác múa có những thay đổi, cải tiến,
đi đến khái quát nghệ thuật. Trong đó múa thường hướng đến dùng hoạt động cơ
thể để diễn đạt theo âm nhạc nhằm chuyển tải những nội dung, tình cảm, suy nghĩ
và ý tưởng
Ví dụ: các điệu múa của các tộc người thiểu số: múa Chăm, múa Khmer,
múa Chơ-ro; múa Thái, Lào,...
+ Sân khấu: là một nhánh của nghệ thuật trình diễn. Dù một vài loại trình diễn được
xem là sân khấu - như một nghệ thuật trình diễn, nó thường được xem là những
buổi biểu diễn trực tiếp mang tính
kịch. Một sự trình diễn mang tính kịch tạo ra sự ảo tưởng trong khán giả. Theo
định nghĩa trên, sân khấu đã tồn tại từ buổi bình minh của loài người, như một
sự phát triển của của quá trình kể chuyện. Trong tiếng Hy Lạp cổ theatron (θέατρον) có nghĩ là “nơi trông thấy”
Ví dụ: Tuồng, hát bội - người Việt; Sân khấu dù kê – người Khmer
+ Trò nhại, giả trang: Trò nhại là hình thức trò diễn, tiền thân của nghệ thuật kịch hát
truyền thống (chèo, tuồng). Trong đó, vai hề bắt chước những động tác và lời lẽ của cảnh
sinh hoạt xung quanh với thái độ bông lơn hoặc chế giễu nhằm mục đích gây cười
để giải trí. Đối tượng nhại thường là
các nhân vật có cách sống không bình thường như hách dịch. Tự cao, tự đại, hay luồn cúi,… Trò nhại thường có nội
dung phê phán nhẹ nhàng nhưng sâu sắc. Trò nhại được sử sách nói tới cùng với
anh hề từ thế kỷ 10,11. Sách “Việt sử lược” đã ghi chép tỉ mỉ về một trò nhại ở
thời Lý, châm biếm thái sư Đỗ An Thuận (1182); Giả trang: thay đổi cách ăn mặc
và dáng điệu, giả làm loại người khác
+ Diễn thời trang: là tập hợp những thói quen và thị hiếu phổ biến trong cách ăn mặc
thịnh hành trong một không gian, thời gian nhất định. Một cái nhìn thoáng qua
quần áo cũng có thể giúp chúng ta khám phá được thị hiếu, thẩm mỹ, văn hóa của
người đó.
+ Hát hò đối đáp: Một điệu dân ca khi lao động có đoạn nhiều người phụ họa theo để
hưởng ứng. Hò mái đẩy, hò mái nhì: điệu hò khi chèo đò. Hò giã gạo: điệu hò khi
giã gạo
Ví dụ: hò Huế, hò Nam Bộ
+ Trò chơi, trò diễn:
“Chơi”
của tiếng Việt là một từ chỉ chung mọi hoạt động rỗi: xem nghệ thuật sân khấu,
nghe ca nhạc, chơi đàn, đóng kịch, đọc sách, tham quan cảnh trí đẹp, tỉa gọt
chậu hoa cây cảnh, uống trà nói
chuyện dưới trăng hay trong chiều đẹp, v.v… Những hoạt động thông qua các trò chơi như đánh cờ, đánh bài, đánh đu, đánh vật, múa lân, ném còn, đánh
khăng,
đáo, bi, nhảy ô, nhảy dây,… cũng được gọi là chơi.55 Các trò chơi là
một kiểu loại tác phẩm văn hóa nằm
trong hệ thống văn hóa của một xã hội chúng là một hình thái
ý thức vậy. Nội dung của tác phẩm văn hóa càng giúp công chúng của nó tiếp cận
được bản chất của các hiện tượng tự nhiên xã hội, và người, thì càng sâu sắc,
càng hấp dẫn, bởi như vậy nó giúp người ta nâng cao năng lực tái tổ chức đời sống vật chất và tinh thần
của cá nhân cũng như của xã hội. Vì các trò chơi là một loại tác phẩm văn hóa
như đã nói ở trên. Do đó, chức năng
xã hội của tác phẩm văn hóa nói chung là phản ánh và điều chỉnh các quan hệ xã hội (quan hệ với tự nhiên, quan hệ giữa
người với người, quan hệ giữa mình với mình). Đó là phương diện xã hội của nhu
cầu giải trí. Sự chơi bằng trò chơi đáp ứng hai phương diện ấy của nhu cầu giải
trí.
Ví dụ: ném còn, du quay, vật, kéo co, đẩy cây, bịt mắt đập niêu, ô
quan, các trò chơi trẻ em vào dịp Trung thu,…
Theo Công Ước 2003 như đã trình bày ở trên, phần C. Các tập quán xã
hội, tín ngưỡng và lễ hội. Ở phần này, theo Luật Di sản văn hóa, chia ra hai
phần: Lối sống, nếp sống và lễ hội truyền thống. Về cơ bản, chúng tôi thấy rằng
Luật Di sản Văn hóa vẫn tuân thủ theo Công Ước 2003, Tuy nhiên, để chia với mục
đích phân loại để nhận diện thì ở đây, Luật Di sản Văn hóa đã cho thấy sự hài
hòa và phù hợp với tình hình thực tiễn ở Việt Nam.
Ø
Tập quán xã hội và tín ngưỡng
+ Luật tục: là những nguyên tắc ứng xử không thành văn được hình thành trong cộng
đồng địa phương. Được mọi người tuân thủ và trở thành truyền thống nhất định.
Quy định rõ các vi phạm đều bị nghiêm trị.
Ví dụ: Phép vua thua lệ làng; hệ thống luật tục của các dân tộc thiểu số
+ Hương ước: Là dạng luật lệ do dân làng đặt ra để mọi người trong làng tuân thủ,
áo dụng. Hương ước là một dạng luật tục trong làng của người Việt. Mỗi làng có
một dạng hương ước có thể tương đồng nhưng có những khác biệt. Trong cộng đồng
các các tộc người thiểu số, các quy phạm được đặt ra để ổn định xã hội, người
ta thường gọi là luật tục.
55 Đoàn Văn Chúc (1997), Văn hóa học, Nxb Văn hóa Thông
tin, Hà Nội,
Có
thể nói: Luật tục là những chuẩn mực xã hội, giới hạn hành vi ứng xử của mỗi cá nhân và cả cộng đồng
sao cho phù hợp với lợi ích chung của cộng đồng.
Luật tục không phản ánh ý chí và nguyện vọng của một giai cấp một tầng lớp xã
hội mà phản ánh ý chí và nguyện vọng của toàn thể cộng đồng, vì thế nó không phải công cụ nhằm duy trì địa vị thống trị xã hội của một giai cấp, mà là
công cụ điều chỉnh và điều hòa các
quan hệ xã hội giữa cá nhân với cá nhân, giữa cá nhân với gia đình - dòng họ, giữa cá nhân với buôn
làng, với xã hội, với tự nhiên và cả với các lực lượng siêu nhiên... nhằm ổn định
một trật tự có lợi cho toàn thể cộng đồng. Luật tục bao hàm và cụ thể hóa các chuẩn mực về
đạo đức, pháp lý xã hội, tạo nên các
giá trị văn hóa, tinh thần, truyền
thống của dân tộc, không ngừngđược củng cố trong tiến trình
phát triển lịch sử. Trên thực tế, luật tục là
cơ chế tự phê chuẩn các điều luật và quy định quá trình vận hành của nó. Luật tục không phải là kết quả ban hành của một cá nhân hay một quyền
lực tối thượng với bộ máy đặc biệt
để bắt buộc thực hiện, mà nó
là một tập hợp những điều luật liên
quan đến niềm tin và tính thực thi
của cả cộng đồng. Nó được chấp
nhận một cách đương nhiên và những
người thi hành cũng như những người phải tuân thủ đã không đặt ra những nghi ngờ về nó. Nó tồn tại dai dẳng từ đời này sang đời khác, là sự tiếp diễn, sự kế cận của
các thế hệ, một sự hợp thành ôm đồm cả người sống,
người chết và thế giới thần thánh.
Luật tục, do đó được nhận thức và
thừa nhận như một giá trị sở hữu
và thừa kế của một chuỗi các thế hệ. Trong luật tục có một sự giải thích
các nghi lễ thần bí tạo nên một
bộ phận không tách được của quá trình thi hành. Mọi hành vi vi phạm luật tục đều có thể bị coi là hành vi chống lại một
khía cạnh nào đó của thần thánh
+ Chuẩn mực đạo đức: đạo đức với tính cách là một hình thái ý thức xã hội có thể được xem là đoàn bộ những quan niệm về
thiện, ác, tất, xấu, lương tâm, trách nhiệm, hạnh phúc, công bằng... và về những quy tắc đánh giá, điều chỉnh hành vi ứng xử giữa cá nhân
với xã hội, giữa cá nhân với cá nhân trong xã hội. Chuẩn mực đạo đức là những
giá trị được cộng đồng lựa chọn và đánh giá, xem nó như là việc làm có ý nghĩa
tích cực đối với đời sống xã hội, phù
hợp với cộng đồng, được cộng đồng ủng hộ và chấp thuận.
Ví
dụ: Chuẩn mực đạo đức của người con gái Việt: Tam tòng (Tại gia tòng phụ, xuất
giá tòng phu, phu tử tòng tử); tứ đức (công, dung, ngôn, hạnh); chuẩn mực với cha mẹ (Mẫu
bất
từ tử bất khả hiếu); chuẩn mực của người làm vợ (sống quê cha, làm ma quê
chồng); Chuẩn mực của người học trò đối với thầy giáo (một chữ cũng là thầy,
nửa chữ cũng là thầy); Chuẩn mực của bầy tôi với vua (quân xử thần tử, thần bất
tử bất trung),…
+ Nghi lễ trong ứng xử với tổ
tiên, ông bà, với cha mẹ, với thiên nhiên: thờ cúng tổ
tiên là một tập tục truyền thống, có vị trí hết sức đặc biệt trong đời sống
tinh thần của người Việt, là một trong những thành tố tạo thành bản sắc văn hóa
Việt Nam. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên giản dị, tin rằng tổ tiên đã mất đi nhưng
vẫn sống cạnh con cháu, phù hộ cho
con cháu ăn nên làm ra, giúp đỡ con cháu lúc hoạn nạn. Có thể nói, ở nước ta,
nghi lễ ứng xử với tổ tiên không chỉ có ở người Việt mà còn phổ biến ở các cộng đồng dân tộc thiểu số. Qua các giai
đoạn thăng trầm của lịch sử, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên đã trở thành tín
ngưỡng thiêng liêng không thể thiếu trong đời sống văn hóa của cộng đồng các
tộc người ở Việt Nam.
Ví dụ: Thờ ông bà tổ tiên, lễ báo hiếu, các nghi lễ chu kỳ sinh trưởng
của cây lúa…
+ Ma chay: Từ xưa nhân dân ta đã chịu ảnh hưởng lễ nghi của người Trung Hoa. Mọi sự
tế lễ của người Việt, căn cứ theo cuốn “Thọ mai gia lễ” của Hồ Sỹ Tân (Tiến sỹ
năm 1721) ghi những thể thức quy định trong việc Quan – Hôn – Tang – Tế trong
gia đình ông (có hiệu là Thọ mai). Ông có phỏng theo nghi thức gia lễ của Chu
Văn Công, tức Chu Hy, đời Nam Tống và có sửa đổi ít nhiều cho phù hợp. Sau đó
tác phẩm rất được phổ biến. Người dân Việt Nam đã tuân theo lễ thức của cuốn
sách này tuỳ theo hoàn cảnh gia đình. Những nhà không có sách vẫn theo đúng như
việc lễ bái cưới xin và để tang. “Trong các nghi lễ này, trừ một số điểm ngày
nay không thích hợp nhưng nói chung các lễ thức đều chu đáo và lô gíc”56.
Cho đến ngày nay nhiều nghi lễ đã được giản tiện và có thay đổi thêm
bớt cho phù hợp với từng hoàn cảnh, điều kiện của từng gia đình, từng vùng,
nhất là ở những thành thị. Tuy nhiên một số lễ chính vẫn tuân thủ theo “Thọ mai
gia lễ” vì tinh thần báo hiếu luôn là vấn đề thiết yếu trong đời sống con người
Việt Nam. Cho dù ở bất kỳ nơi đâu vấn đề báo hiếu vẫn phải được đặt lên hàng đầu. Khi gia đình có người
chết, ai ai cũng muốn lo
56 Vũ Ngọc
Khánh, Phạm Minh Thái, Nguyễn Vũ (2002), Từ điển văn hoá dân
gian, Nhà xuất bản Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
lắng
cho đủ lễ và trọn vẹn với người đã khuất. Không chỉ là cha mẹ mà những người thân thuộc khi từ trần cũng được thân nhân
lo lắng chu toàn.
Các tư tưởng của triết gia Á Đông đã nói đến bổn phận của con người
trong việc tang ma
một cách chu đáo. Sanh – Lão – Bệnh – Tử là bốn điều phải có trong một đời
người, không ai tránh khỏi. Người Việt Nam tuy yêu đời, ham sống như những con
người khác trên thế giới, nhưng không phải vì thế mà họ sợ cái chết. Tín ngưỡng
và phong tục của ta đã làm cho con người khi về già thản nhiên chờ cái chết và
còn sửa soạn cho ngày tận thế của
mình. “Sống gửi, Thác về”, cuộc sống trần gian chỉ là tạm bợ, cuộc sống ở thế giới
bên kia mới là cõi vĩnh hằng. “Khi về già các cụ thường đi đó đây để vãn cảnh
và chuẩn bị cho sự chết của mình. Các cụ còn thường đi vào chùa, đình, đền để
cầu phúc đức cho con cháu mình, có nhiều người còn lên chùa ở hẳn hoặc ở nhà ăn
chay niệm phật để cầu mong khi từ giã
cõi đời sẽ được nương nhờ cửa Phật”57.
Tang lễ không chỉ thể hiện trong cung cách tiễn đưa người chết mà nó
còn thể hiện thế giới quan của từng dân tộc, từng vùng, miền. Ngôn từ của người
Việt để chỉ cái chết thường rất nhẹ nhàng “khuất, mất, đi xa”. Sau khi con
người đã sống qua tuổi 70 thì cái chết được coi là đẹp, còn gọi là “Tiên cảnh”.
Tang lễ đối với người
Việt rất quan trọng, ngay từ giờ hấp hối của một người sắp phải
xa người thân vĩnh viễn, không khí trong gia đình trầm lắng, các con
cháu ở xa đều quây quần về đông đủ. Để làm tang lễ, ngoài những nghi thức, thủ
tục, trong tang lễ bao giờ cũng có âm nhạc. Người Việt có thành ngữ “Sống dầu
đèn, chết kèn trống”. Và ở đâu cũng vậy khi gia đình có người từ trần, gia đình
luôn mời các phường nhạc lễ để đánh nhạc, tiễn đưa người đã khuất. Tùy từng khu
vực, vùng, miền các nghi lễ trong tang ma ngoài những nghi lễ chính, đều có sự
thay đổi. Âm nhạc trong tang lễ cũng tùy từng vùng, địa phương sẽ có cách trình
diễn và lý giải khác nhau.
+ Hôn nhân: Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam:
Hôn nhân là thể chế xã hội kèm theo những nghi thức xác nhận quan hệ tính giao
giữa hai hay nhiều người thuộc hai giới tính khác nhau (nam, nữ), được coi nhau
là chồng và vợ, quy định mối quan hệ và trách nhiệm giữa họ với nhau và giữa họ với con cái của họ. Sự xác nhận đó, trong quá trình
57 Phạm Côn Sơn (1999), Gia Lễ xưa và nay, Nhà xuất bản Thanh Niên, Hà Nội
phát
triển của xã hội, dần dần mang thêm những yếu tố mới58 Trong xã hội
nguyên thủy, hôn nhân tiến hành theo luật tục. Trong các xã hội có giai cấp và
nhà nước, hôn nhân phải được pháp luật công nhận, do đó quyền hạn và nghĩa vụ,
trách nhiệm của vợ chồng, con cái cũng được pháp luật xác định và bảo đảm. Có
những trường hợp hôn nhân phải được tiến hành ở nhà thờ, phải tuân theo những
nghi thức tôn giáo nhất định để được Giáo hội công nhận. Có một số ít trường
hợp hôn nhân giữa nam và nữ ở trong cùng một nhóm gọi là hôn nhân nội tộc.
Thông thường hôn nhân giữa nam và nữ ngoài nhóm, gọi là hôn nhân ngoại
tộc. Hôn nhân chịu nhiều
chi phối của các điều kiện kinh tế. Trong
các xã hội dựa trên sự bất bình đẳng về tài sản và giai cấp, hôn nhân
chịu ảnh hưởng nhiều của chế độ tư hữu; tình yêu nam nữ và sự bình đẳng giữa
nam và nữ trong hôn nhân không được tôn trọng.
Trong
lịch sử phong kiến Việt Nam, hôn nhân được quy định trong các bộ luật như Luật
Hồng Đức đời Lê, Luật Gia Long đời Nguyễn,
theo đạo đức và nghi lễ phong
kiến. Ngày nay, được quy định
trong luật hôn nhân và gia đình.
+ Hành động và lời chào mời:
Ngôn ngữ là một phương tiện giao tiếp ưu việt và quan trọng
nhất của loài người. Nhờ ngôn ngữ, mỗi cá nhân có thể trao đổi thông tin, thiết
lập quan hệ, thực hiện hành động…đối với mọi người xung quanh. Song, trước khi
giao tiếp thực sự, bằng cách nào đó chúng ta phải nhập thân vào cuộc giao tiếp,
phải thu hút sự chú ý của người đối thoại, phải xưng hô với người đó… Nghi thức
lời nói bao gồm chào hỏi, làm quen, chia
tay, chúc mừng, cảm ơn, xin lỗi, an ủi, yêu cầu, mời mọc,…có chức năng “thiết lập quan hệ tiếp xúc” giữa những
người tham gia giao tiếp. Chức năng này được thể hiện rõ rệt nhất trong nghi
thức chào.
Có thể khẳng định rằng, lời chào là một nghi thức xã
giao đầu tiên, là phép lịch sự tối thiểu của mỗi cá nhân khi bắt đầu một cuộc
giao tiếp. Ở Việt Nam, nét đẹp văn hoá của lời chào được ông cha ta đúc kết
thành những bài học quí báu trong kho tàng tục ngữ, ca dao: “Lời chào cao hơn mâm cỗ”; “Dao năng liếc
năng sắc, người năng chào, năng quen”, “Gặp nhau che nón không chào. Cứ lặng thinh như rứa biết ngày nào quen
58 Hội đồng
Quốc gia chỉ đạo biên soạn Từ
điển bách khoa Việt Nam (2002), Từ điển Bách khoa Việt Nam,
tập 2, NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội, tr 389 – 390.
nhau”… Rõ ràng, với người Việt, lời chào không chỉ là nghi thức giao tiếp đơn thuần mà còn là thước đo trình độ ứng xử của mỗi
cá nhân. Chào hỏi - một nét đẹp của lối sống thiên về cộng đồng đã trở thành
một nét đặc trưng trong văn hoá Việt.
Ø
Lễ hội truyền thống
Tác
giả Nguyễn Xuân Hồng trong công trình “Lễ hội truyền thống của người Việt ở đồng bằng sông Cửu Long – vấn đề bảo tồn
và phát huy” cho rằng “lễ hội là một hình thái văn hóa diễn ra nhân một sự kiện
xã hội có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, trong một không gian và thời gian thiêng liêng và bằng những lễ thức
trang trọng cùng với các sinh hoạt
văn hóa cộng đồng hướng tới sự kiện đó” . Tác giả cũng khẳng định rằng, các lễ
hội truyền thống đều xuất phát từ nhu cầu tín ngưỡng của con người,
thường diễn ra như một cơ hội để con người thể hiện tấm lòng
sung kính của mình với đức in mà mình đã lựa chọn.59
Các loại lễ hội bao gồm: lễ hội có nội dung đề cao tinh thần yêu nước,
yêu thiên nhiên, lòng tự hào dân tộc, truyền thống chống ngoại xâm, tôn vinh
các vị anh hùng dân tộc, danh nhân văn hoá, ca ngợi tinh thần cần cù lao động
sáng tạo của nhân dân, đề cao lòng nhân ái, khát vọng tự do, hạnh phúc, tinh
thần đoàn kết cộng đồng.
Ví dụ: Lễ hội đình (Thượng điền, hạ điền, kỳ yên), lễ hội tại đền, lễ
hội miếu (vía bà), lễ hội lăng, dinh (nghinh ông)
Ø Nghề thủ công truyền thống
Theo
Đại từ điển tiếng Việt, nghề là công việc chuyên làm theo sự phân công của xã
hội,60 là công việc hàng ngày phải làm để sinh sống. Có rất nhiều
tên gọi về nghề thủ công truyền thống ở nước ta như: nghề truyền thống, nghề cổ
truyền, nghề thủ công, nghề tiểu thủ công nghiệp,…
Tác giả Bùi Văn Vượng - một trong những chuyên gia nghiên cứu về
làng nghề truyền thống Việt Nam. Nghề thủ công là nghề sản xuất chủ yếu bằng
tay và các công cụ giản đơn, với con mắt và bộ óc giàu sáng tạo của nghệ nhân.
Công nghệ truyền thống bao gồm cả tay nghề của nghệ nhân và thợ kỹ thuật nói chung. Tác giả cũng đề xuất tên gọi
59 Nguyễn
Xuân Hồng (2014),
Lễ hội truyền thống của người Việt ở đồng bằng sông Cửu Long – vấn đề bảo tồn và phát huy, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà
Nội, tr18
60 Nguyễn Như Ý (1999, chủ biên), Đại từ điển tiếng Việt, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr 1192
chung
là “nghề thủ công truyền thống Việt Nam” dùng để chỉ chung cho nghề truyền
thống ở nước Việt, trong đó bao gồm các nghề như: gốm, đúc đồng, chạm khắc đá, chạm
khắc gỗ, kim hoàn, rèn, mây tre đan, sơn, khảm trai, dệt vải, tơ lụa, dệt
chiếu, làm nón, làm quạt giấy, giấy dó, tranh dân gian,… đó là những nhóm nghề
lớn có giá trị kinh tế, văn hóa, xã hội và khoa học.61
Đối với các loại nghề thủ công truyền thống,
cần phải đáp ứng được các yếu tố:
+ Đã hình thành, tồn tại và phát triển lâu đời ở nước ta
+ Sản xuất tập trung, tạo thành các làng nghề, phố
nghề
+ Có nhiều thế hệ, nghệ nhân, đội ngũ thợ lành
nghề
+ Kỹ thuật và công nghệ ổn định
+ Sử dụng nguồn nguyên
liệu tại chỗ (nội địa hoàn toàn hoặc chủ
yếu)
+ Sản phẩm tiêu biểu, độc đáo, mang bản sắc và giá trị văn hóa, nghệ thuật của Việt Nam
+ Nghề nghiệp nuôi sống được bộ phận dân cư của
cộng đồng, có đóng góp đáng kể vào kinh tế nhà nước.62
Ø
Tri thức dân gian
Tri thức văn hóa dân gian, theo nghĩa rộng hơn còn gọi là tri thức bản địa là tổng hợp
những kiến thức được thử thách và đúc rút qua nhiều thế hệ ở các cộng đồng cư
dân qua thực tiễn sản xuất và đời sống. Trải qua nhiều thế kỷ, các cộng đồng
dân cư đã tích cóp các thông tin, các kỹ năng, tay nghề và công nghệ trong
trồng trọt, chăn nuôi, bảo quản và chế biến lương thực, quản lý tài nguyên
thiên nhiên, tổ chức cộng đồng làng bản… Tri
thức bản địa được hình thành và phát triển là kết quả tương tác của nhiều yếu
tố: dân số, khoa học, kỹ thuật,
phong tục tập quán, chuẩn
mực đạo đức, thể chế và cơ cấu xã hội.
Đó là kết quả tích luỹ những kinh nghiệm to lớn thông qua quá trình tiếp xúc
với thiên nhiên, dưới áp lực chọn lọc
trong quá trình tiến hoá sinh quyển và dần dần trở thành thói quen truyền
thống. Nói một cách khác, tri thức bản địa của một cộng đồng, một dân tộc, phản ánh tính thích ứng với những điều kiện kinh tế xã hội và sinh thái đặc thù. Như
61 Bùi Văn Vượng (2002), Làng nghề thủ công truyền thống Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr12
62 Bùi Văn Vượng (2002), Làng nghề thủ công truyền thống Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr12
vậy,
tri thức bản địa đều là những thứ phải học, phải tiếp xúc mới có được, là những
thứ được chia sẻ, là một hệ thống các đặc thù có tính thích ứng cao. Những tri
thức này là tài sản quốc gia vô giá, có thể giúp ích rất nhiều cho quá trình
phát triển, ít tốn kém và có sự tham gia của người dân để đạt tới một hệ thống
bền vững63. Hiện nay, có rất nhiều định nghĩa khác nhau về khái niệm tri thức bản địa. Liên Hợp Quốc đã đưa ra khái niệm tri thức bản
địa như sau: “Kiến thức truyền thống là một khối tích lũy các kiến thức, hiểu biết, các
tập quán và các cách diễn đạt được duy trì và phát triển bởi những con người có lịch sử lâu dài
trong tương tác (interaction) với môi trường tự nhiên. Những cách hiểu, lý giải và các ý nghĩa
tinh vi này là một phần của một phức hệ văn hóa bao gồm ngôn ngữ, tên gọi và các hệ thống phân lọai, các thói quen sử dụng tài nguyên, lễ nghi, tín ngưỡng và thế giới quan v.v... Tri thức truyền thống
tạo cơ sở cho việc ra quyết
định của người
địa phương về nhiều khía cạnh cơ bản của cuộc sống hàng ngày:
săn bắn, đánh cá, hái lượm, nông nghiệp và chăn nuôi; chuẩn bị thức ăn, bảo tồn
và phân phối thức ăn, xác định vị trí, lấy nước và dự trữ nước; đấu tranh chống lại bệnh tật và thương vong; giải nghĩa các hiện tượng thời tiết và khí tượng;
sản xuất các công cụ và quần áo; xây dựng và bảo dưỡng nhà ở; định hướng và đi lại
trên
đất liền và biển; quản lý các mối quan hệ sinh thái của xã hội và tự nhiên; thích nghi với các thay đổi về môi trường/
xã hội, v.v... (ICSU 2002:3).”
Tri thức dân gian bao gồm nhưng không hạn chế trong các lĩnh vực như:
+ Tri thức về y – dược học cổ truyền
+ Văn hoá ẩm thực
+ Thiên nhiên và kinh nghiệm sản
xuất
+ Binh pháp
+ Kinh nghiệm
sáng tác văn nghệ (học thuật)
+ Trang phục truyền thống
Về
đất, nước, thời tiết, khí hậu, tài nguyên, về sông, biển, núi, rừng và các tri
thức dân gian khác.
63 Trần Văn Ánh - Lâm Nhân (2011) Tri thức bản địa
người Xtiêng tỉnh Bình Phước, Tạp chí
Văn hóa Nghệ thuật, số 321, từ trang 21 đến trang 27
1.2. Cộng đồng - Sự đồng thuận và tham gia
Công
ước và Hướng dẫn thực hiện của công ước này liên tục đề cập đến các cộng đồng,
nhóm người và cá nhân64 thực hành và truyền dạy DSVHPVT. Lời mở đầu
nói rằng thuật ngữ “cộng đồng” bao
gồm “các cộng đồng bản địa”. Trong một vài trường hợp, Công ước chỉ nói về
"các cộng đồng và nhóm người" (Điều 11(b) và 14(a) (ii)). Hướng dẫn
thực hiện cũng tham khảo thường xuyên các thuật ngữ này cũng sử dụng thuật ngữ
"chủ thể truyền thống” và “người thực hành” (thuật ngữ sau được giới thiệu
trong Điều 21(b)).
Công ước 2003 của UNESCO cũng như Luật di sản văn hóa không đưa ra định
nghĩa rõ ràng về cộng đồng, nhóm người và cá nhân. Tuy nhiên, theo Điều 2.1 và
15 của Công ước, “các cộng đồng, nhóm người và cá nhân liên quan” được đề cập
là những người tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào việc thực hành và/hoặc
truyền dạy một DSVHPVT (hoặc một loạt các di sản) và/hoặc những người coi nó là
một phần của di sản văn hóa của họ. Theo Lời nói đầu của Công ước, “các cộng
đồng, đặc biệt là các cộng đồng bản địa, nhóm người và trong một số trường hợp,
các cá nhân, đóng một vai trò quan trọng trong việc sản xuất, bảo vệ, duy trì
và tái tạo di sản văn hóa phi vật thể, từ đó giúp làm phong phú thêm sự đa dạng
văn hóa và sự sáng tạo của con người”.
Công
ước không chỉ ra liệu hoặc làm thế nào để phân biệt giữa “các cộng đồng” và
“các nhóm người”. Tuy nhiên có một số lý giải coi “nhóm người” như là mạng lưới
của con người (chẳng hạn như những người thực hành, người bảo hộ hay chủ thể
truyền thống) trong một cộng đồng, hoặc qua các cộng đồng những người có kiến
thức đặc biệt về một di sản cụ thể, hoặc một vai trò đặc biệt trong việc truyền
dạy hoặc tạo ra DSVHPVT.
Ø
Nhiều cách khác nhau để định nghĩa về cộng đồng
Với
mục đích thực hiện Công ước, các Quốc gia thành viên định nghĩa các cộng đồng
theo các tiêu chí khác nhau, chẳng hạn như tiêu chí hành chính, địa lý, nghề
nghiệp, tôn giáo hoặc ngôn ngữ tộc người. Các cộng đồng,
nhóm người hay cá nhân cũng có thể
4.Trong các văn bản về Công ước, bao gồm
cả Hướng dẫn thực hiện Công ước này, 'các cộng đồng' thường được sử
dụng thay cho "các cộng đồng, nhóm người và cá nhân”. Tham khảo Lời nói
đầu, Điều 11 và Điều 15 của Công ước; và Hướng dẫn thực hiện.
được
định nghĩa - hoặc xác định cho mình - liên quan đến một DSVHPVT cụ thể hoặc một
nhóm di sản đó.
Các
cộng đồng (và nhóm người) là những thực thể linh hoạt - con người có thể tham
gia và rời bỏ chúng; con người cũng có thể là một phần của các cộng đồng khác
nhau tại cùng một thời điểm. Các cộng đồng nói chung không đồng nhất và trong
một cộng đồng có thể có ý kiến khác nhau về những vấn đề liên quan đến việc
nhận diện. Sự tạo ra hoặc bảo vệ DSVHPVT.
Ø
Cộng đồng bản địa (cộng đồng địa phương)
Lời
nói đầu của Công ước đề cập đến các cộng đồng, đặc biệt là các cộng đồng bản
địa thực hành DSVHPVT. Tuy nhiên, Công ước khẳng định không có quyền đặc biệt đối với
các cộng đồng bản địa, trong khi cho họ đã các quyền tương tự về di sản văn hóa
phi vật của họ như bất kỳ cộng đồng nào khác.
Trong
khi chưa có định nghĩa chính thức về “bản địa”, hệ thống Liên Hợp Quốc đã đưa
ra một sự hiểu biết chung về thuật ngữ này dựa trên những điều sau đây:
-tự nhận diện là người bản địa ở cấp độ cá nhân và được cộng đồng chấp
nhận là thành viên của họ;
-sự kế tục lịch sử với xã hội tiền thuộc địa và/hoặc
xã hội tiền định cư;
-mối liên kết chặt chẽ với lãnh thổ và tài nguyên thiên nhiên xung quanh;
-hệ thống xã hội, kinh tế hay chính trị rõ ràng;
-ngôn ngữ, văn hóa và tín ngưỡng
rõ ràng;
-hình thức nhóm xã hội không chi phối;
-giải quyết để bảo tồn và tái tạo môi trường và hệ thống tổ tiên của họ
như là các tộc người và cộng đồng đặc biệt.
Tháng
9 năm 2007, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua Tuyên bố về quyền của người
dân bản địa, Điều 31.1 liên quan đến di sản văn hóa và viết như sau:
Người
bản địa có quyền duy trì, kiểm soát, bảo vệ và phát triển di sản văn hóa của
họ, tri thức truyền thống và các biểu đạt văn hóa truyền thống cũng như các
biểu hiện của khoa học, công nghệ và văn hóa của họ, bao gồm cả nguồn nhân lực
và nguồn gen, hạt giống, thuốc, tri thức về đặc tính của quần động vật và thực vật, các truyền thống truyền khẩu,
văn
học, thiết kế, thể thao, các trò chơi truyền thống và nghệ thuật thị giác và
nghệ thuật biểu diễn. Họ cũng có quyền để duy trì, kiểm soát, bảo vệ và phát
triển tài sản trí tuệ đối với di sản văn hóa, tri thức truyền thống và các biểu
đạt văn hóa truyền thống.
Ngay cả trước khi thông qua Tuyên bố này và Công ước di sản phi vật
thể, LHQ đã thông qua một Công ước khác đề cập đến tri thức và tập tục truyền
thống của các cộng đồng bản địa, địa phương và các cộng đồng khác, cụ thể là
Công ước năm 1992 về đa dạng sinh học (CBD) truyền thống. Nó kêu gọi các Bên ký
kết của mình, càng nhiều càng tốt và phù hợp để:
… tôn trọng, bảo tồn và duy trì tri thức, các cách tân và các tập tục
của các cộng đồng bản địa, cộng đồng địa phương thể hiện lối sống truyền thống
liên quan đến việc bảo tồn và sử dụng đa dạng sinh học bền vững... (Điều 8(j)).
Cần
lưu ý rằng hầu hết các nước trên thế giới đã phê chuẩn Công ước về đa dạng sinh
học. Phần lớn trong số họ đã thông qua Tuyên bố năm 2007 về các quyền của người
dân bản địa.
Nhiều cộng đồng bản địa liên quan đến các văn kiện pháp lý này yêu cầu
sự công nhận về chính trị, quyền lãnh thổ và/hoặc các quyền văn hóa trong nước
hoặc qua biên giới quốc gia.65
Ø
Sự đồng thuận của cộng đồng trên cơ sở đầy đủ thông tin66
Khi
các cộng đồng, nhóm người hoặc các cá nhân có liên quan đến việc xây dựng một hồ sơ đề cử để ghi danh di sản vào một
trong các Danh sách của Công ước, yêu cầu về
sự đồng thuận trước và tự nguyện, trên cơ sở đầy đủ thông tin của họ cả
trong quá trình chuẩn bị và đệ trình hồ sơ (Hướng dẫn thực hiện 1, Tiêu chí 4 –
Danh sách khẩn cấp và Hướng dẫn thực hiện 2, Tiêu chí 4 – Danh sách Đại diện).
Nếu không có bằng chứng về sự đồng thuận của cộng đồng (có thể bằng nhiều hình
thức khác nhau dựa trên tình hình thực tế), Ủy ban Liên chính phủ của Công ước
không có quyền ghi danh một di sản vào một Danh sách của Công ước. Tương tự như
vậy, sự đồng thuận của cộng đồng được yêu cầu khi một Quốc gia thành viên đề xuất một chương trình, dự án hoặc hoạt động
65 Công ước Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể 2003
66 Tiếng Anh là Free, Prior and Informed
Consent (FPIC)
bảo
vệ để đưa vào Danh mục Đăng ký các thực hành bảo vệ tốt nhất (Hướng dẫn thực
hiện 7, đoạn 5).
Hơn
nữa, tất cả các bên đều được khuyến khích thực hiện nguyên tắc đồng thuận trước
và tự nguyện, trên cơ sở đầy đủ thông tin của cộng đồng khi chuẩn bị một hoạt
động nâng cao nhận thức qua xem xét DSVHPVT của một hay hơn một nhóm người cụ
thể (Hướng dẫn thực hiện 101(b)).
Sự
đồng thuận trước và tự nguyện, trên cơ sở đầy đủ thông tin nghĩa là gì trong
bối cảnh của Công ước?
ü
“Tự nguyện” có nghĩa là không tạo
áp lực cho các đại diện của cộng đồng trong quá trình ra quyết định (ví dụ,
liên quan đến việc đệ trình một hồ sơ đề cử hoặc một đề xuất).
ü
“Trước” có nghĩa là các cộng đồng
liên quan đã được thông báo đầy đủ trước đó và có thời gian để tham vấn nội bộ
và cân nhắc.
ü
“Được thông báo” có nghĩa là cộng
đồng đã nhận được tất cả các thông tin liên quan đến quy trình có kế hoạch, gồm
cả các lợi ích có được và bất kỳ hậu quả tiêu cực nào.
Khái
niệm về sự đồng thuận trước và tự nguyện, trên cơ sở đầy đủ thông tin lúc đầu được phác thảo để áp dụng cho các cá nhân,
nhưng nay nó đã được mở rộng đến các nhóm người trong các văn bản như Công ước
về đa dạng sinh học (CBD), trong Hướng dẫn thực hiện Công ước di sản phi vật
thể và trong các văn bản và khuyến nghị khác nhau của Tổ chức Sở hữu trí tuệ
thế giới (WIPO).67
Bảo vệ di sản văn hóa phải có sự tham gia của cộng đồng, bởi:
-Họ
là những người làm cho di sản văn hóa phi vật thể sống, qua đó thể hiện bản sắc
của mình; DSVHPVT thuộc về di sản của họ;
-Bảo vệ là việc thực hành và truyền dạy liên tục của cộng đồng;
-Bảo
vệ bắt buộc phải có sự tự nguyện đồng thuận và tham gia của họ - nếu không sẽ thất bại.
67 Tham khảo Hướng dẫn thực hiện Công Ước 2003: 1, 2, 7 và 101(b)
Theo đó, các cộng đồng có vai trò:
-Tham gia trong quá trình đưa ra quyết định mà không chỉ là người cung cấp thông tin;
-Tích cực tham gia, hợp tác, thảo luận về việc áp dụng biện pháp bảo vệ di sản;
-Có thẩm quyền cho phép việc tiếp cận các phương
diện của di sản;
-Bảo vệ các quy định, luật lệ trong di sản của họ;
-Nhấn mạnh sở hữu và thẩm quyền về di sản;
-Đảm bảo tránh làm sai lệch, lạm dụng hoặc thương
mại hóa.
1.3. Nhận dạng giá trị di sản văn hóa phi vật thể
-Tiêu chí chủ chốt quy định việc nhận diện di sản văn hóa phi
vật thể được bảo vệ: phải mang tính truyền thống, đang sống, và
phải được các cộng đồng công nhận, không chỉ vì nó là tài sản của họ, mà còn vì nó quan trọng đối với bản
sắc của họ.
-Di sản phi vật thể là những đối tượng sống, chứa đựng
sinh lực và tồn tại trong các mối quan hệ
xã hội phát triển liên tục.
-Một
nền văn hóa đang sống chỉ có thể được bảo tồn và chuyển giao thông qua những tập quán xã hội liên tục phát triển của
nó.
-“Di sản văn hóa phi vật thể được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác, được các cộng đồng và
các nhóm người không ngừng tái tạo và
hình thành trong họ một ý thức về bản sắc
và sự kế tục.” Công ước UNESCO 2003
-“Di sản văn hóa phi vật thể được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác, được các cộng đồng và
các nhóm người không ngừng tái tạo và
hình thành trong họ một ý thức về bản sắc
và sự kế tục.” Công ước UNESCO 2003
2. Phương pháp nghiên cứu, điều tra di sản văn hoá phi vật
thể
2.1. Các nguyên tắc cơ bản
2.1.1.
Nhận thức, quan điểm,
tác phong
a.
Chúng ta đã biết, với tư cách là một chỉnh thể có hệ thống, một thành tố văn
hoá của xã hội và tộc người, văn hoá
phi vật thể (VHPVT) được sáng tạo ra trong suốt chiều dài lịch sử từ thời
nguyên thuỷ đến trước cách mạng công nghiệp, có tuổi đời tính hàng ngàn năm. Cố nhiên, VHPVT không mất đi trong thời công nghiệp, nhưng nó không còn đóng
vai trò chủ đạo trong nền văn hoá dân tộc. Ngày nay, bên cạnh
những loại hình văn hoá khác của thời công nghiệp, nhân dân vẫn tiếp tục sáng
tạo theo phương thức dân gian. Tuy nhiên, với những người đi sưu tầm di sản văn
hoá dân tộc thì đối tượng chủ yếu của họ là văn hoá dân gian cổ truyền. Do đó,
họ cần phải hiểu rằng, họ đang và phải tiếp xúc với con người và văn hoá của
quá khứ và những giá trị văn hóa đó vẫn đang được những con người và cộng đồng
đó không ngừng giữ gìn, phát huy và trao truyền lại cho các thế hệ tiếp nối ở
hiện tại và tương lai. Bởi vì, nhiệm vụ của họ là giúp cộng đồng nhận diện lại những giá trị mà tạo nên, từ đó củng cố và phát huy trong đời sống hiện tại và chuyển giao cho các thế hệ tương lai .
Ø
Tâm lý, vai trò của những người nắm giữ DSVHPVT
DSVHPVT
để lại dấu vết đậm nét trong đời sống, trong sinh hoạt, trong tâm lý con người
khiến cho các nhà khoa học gọi họ là những người văn hoá dân gian. (Folkloremen)
Những người này tin tưởng tuyệt đối vào những giá trị mà VHPVT đã hun đúc cho họ.
* Ví dụ khi bà bóng, thầy
chang đọc lời cúng hay một người nào đó hát ru: Bà bóng, chang, sẽ chẳng bao
giờ nhận mình là mê tín cả. Bà hết lòng tin tuyệt đối vào sự tồn tại thần linh,
rằng những lực lượng này rất mạnh,
luôn luôn ngủ, không thể vô cớ đánh thức dậy. Bởi, bị đánh thức mà không có
nhiệm vụ cụ thể thì đội âm binh này sẽ quay lại vật chính bà bóng. Người thầy cúng chỉ đọc lời đưa người linh hồn người mất vào cõi thiêng khi trong cộng đồng có người chết.
Nên khi người sưu tầm đề nghị đọc, họ sẽ tin rằng, đọc khi mà không có người
chết sẽ là điềm báo xấu cho dân của làng, của plây.
Với những đặc điểm đời sống và tâm lý như vậy, theo GS.TSKH
Tô Ngọc Thanh: người điều tra, sưu tầm
phải biết hoà mình vào toàn bộ luật lệ, không gian, kiểu cách sống và sinh hoạt
của nhân dân. Thường, những người sưu tầm hay cho mình có trình độ hơn hẳn đối
tượng mình cần tìm hiểu, cung cấp tư liệu,… dễ chủ quan, đem cách suy nghĩ, đem
trình độ, kiến thức hiện nay của mình để tiếp xúc với người dân, thậm chí đem
những tiêu chuẩn hiện nay để đánh giá và phê phán.
Ø
Thái độ của người
nghiên cứu DSVHPVT
+ Người học trò nhỏ: Nghe, quan sát, ghi chép thật đầy đủ mọi cái diễn ra, mọi điều mà
người dân/nghệ nhân truyền dạy lại cho mình, dù rằng so với trình
độ hiện nay những điều ấy có vẻ phi lý. Cần nhớ rằng mọi sáng tạo văn hoá đều được sáng tạo ra để phục vụ
con người. Cái có vẻ phi lý đối với hôm nay lại là cực kỳ có ích cho hôm qua. Vì thế,
khi
đi điều tra sưu tầm, hãy trở thành người của hôm qua đặt mình vào vị
trí của người hôm qua để thu nhận, và nếu được, để hiểu được cái hợp lý, vị
ngọt bùi đắng cay trong quá khứ. Ngoài ra, nếu đến một dân tộc khác với dân tộc
của mình thì lại còn phải học tiếng của dân tộc đó. Nếu chỉ chân thành nghe và
ghi chép trung thành mọi thứ cũng chưa đủ vì như vậy mới chỉ hơn cái máy ghi âm
chút ít thôi. Cái quan trọng hơn là phải có đủ tâm hồn, tình cảm để cảm thông được
những gì cha ông gửi gắm bên trong những cái diễn ra bên ngoài. Đi tìm di sản
không chỉ vì bản thân các di sản, mà còn chính là đi tìm con người sáng tạo ra
văn hoá di sản, đi tìm cho ra ngọn nguồn văn hoá dân tộc hàm chứa trong di sản.68
- Điều cấm kỵ: đối với người cán bộ điều tra sưu tầm là thái độ trịch thượng,
ban ơn của kẻ "hiện đại" đã "chiếu cố" đến thứ văn
hoá dân dã, thô sơ. Thái độ này ngày nay đôi khi xuất hiện ở các cán bộ cơ sở,
các phóng viên, nhất là một số phóng viên, diễn viên truyền hình, khiến cho các nghệ nhân khó chịu. Kết quả là công
việc không thành công và hố sâu ngăn cách giữa cán bộ với nhân dân ngày càng
sâu và rộng. Như thế thì còn nói gì
đến chuyện tìm hiểu nữa!
- Điều
cấm kỵ thứ hai: (thường xảy ra) là cấm không được
"mớm cung". Tình trạng này lại càng dễ xảy ra với người cán bộ đến
nghiên cứu một dân tộc khác.
a.
Họ sẽ rất dễ sa vào tình trạng lấy dân tộc mình (mà thực ra chính họ cũng
chưa hiểu biết hết) để làm mẫu. Khi hỏi các cụ, họ thường
nói: "Cái này ở dân tộc cháu hay làm thế
này, thế khác". Thế là các cụ nể cán bộ một phần, một phần khác thì tự ái,
bèn đánh một câu: "ồ! ở đây cũng làm thế thôi!". Hoặc các câu hỏi
dạng có – không (làm việc này bác có cảm thấy thích không???; Nhà nước tổ chức
lễ hội cho bà con như vậy có thấy vui không?...) những câu hỏi như thế, người
nghe đương nhiên là trả lời vui vẻ cho qua, thực tế chúng ta chẳng khai thác
được gì, nhất là những tâm tư nguyện vọng của người dân, suy nghĩ của người
dân.
68 GS.TSKH Tô Ngọc Thanh – tập bài giảng về văn hóa phi vật thể
b.
Trong khi đề nghị các nghệ nhân dân
gian diễn lại, dựng lại, trình bày lại vốn di sản văn hoá dân tộc người
cán bộ tuyệt đối không được can thiệp vào bất cứ điều gì trong toàn bộ quá
trình chuẩn bị và tiến hành. Sự can thiệp là điều còn tệ hại hơn việc
"mớm cung" nói trên. Điều này hay xảy ra đối với các cán bộ công tác
văn hóa mà chưa hiểu hết giá trị của
văn hóa dân tộc. Họ được trang bị kiến thức một cách sơ sài, khi tổ chức hoạt
động, hay có thói quen can thiệp vào công việc của người dân, để cho nó
"gọn gàng" hơn, cho nó
"lôgíc" hơn, cho có "nghệ thuật" hơn, được “nâng cao”hơn
v.v... Đôi khi, cán bộ làm công tác văn hoá còn viết cả "kịch bản",
“đạo diễn” cho dân làm hội lễ nữa. Thế thì đó là hội lễ của cán bộ, đâu phải là
lễ hội cổ truyền của người dân. Đây là cách làm không đúng đắn của một số cán
bộ văn hóa, dẫn đến thái độ xem thường di sản văn hoá nhân dân và xúc phạm đến
những người đáng làm thầy chúng ta trong lĩnh vực này.
c.
Như trên đã nói, DSVHPVT thường
mang màu sắc huyền thoại, tín ngưỡng trong các hoạt động của mình. Để điều tra,
sưu tầm, chúng ta cần trình bày để các cấp lãnh đạo Đảng và chính quyền địa
phương hiểu rõ mục đích của chúng ta là nghiên cứu, tư liệu hóa di sản văn hoá
chứ không phải khuyến khích phục hồi cái mê tín dị đoan. Nếu không, công việc rất dễ bị đụng chạm hoặc
mắc phải sự can thiệp của chính quyền địa phương. Dân thì sợ chính quyền không
dám cộng tác với chúng ta. Còn chính quyền thì hiểu lầm rằng chúng ta ở trên về
mà lại "nối giáo cho giặc". Mặt khác, cần dựa vào lãnh đạo địa phương
để giải thích cho nhân dân về mục đích công tác. Đã có trường hợp sơ suất,
những phần tử buôn thần bán thánh ở địa phương dựa vào thế của đoàn sưu tầm mà
thực hiện các hành vi không đúng quy định, khiến cho địa phương thêm khó xử.
2.1.2. Hệ tiêu chí khảo sát văn hóa phi vật
thể.
Văn
hóa phi vật thể vô cùng phong phú và đa dạng, thể hiện ở nhiều hình thái, cấu
trúc, thành tố, chức năng khác nhau. Việc đánh giá thực trạng dựa trên những
quan điểm và những tiêu chí nhất định. Đối với việc đánh giá các di sản văn hoá
nói chung, di sản văn hoá phi vật thể nói riêng, có thể có những ý kiến khác
nhau, thậm chí trái ngược nhau. Điều này phụ thuộc vào những hoàn cảnh lịch sử
nhất định, đồng thời cũng phụ thuộc vào những quan điểm và tiêu chí xã hội nhất định được thể hiện cụ thể ở những người
đánh
giá. Thực hiện giáo trình này này, chúng tôi dựa trên cơ sở các văn bản của
Đảng, pháp luật của nhà nước; những tiêu chí về văn hóa phi vật thể do Bộ Văn
hóa, Thể thao và Du lịch ban hành kết hợp với quan điểm, chủ trương của Cục Di
sản văn hóa về nghiên cứu, bảo tồn di sản văn hóa, cụ thể:
-
Quan điểm của Đảng và nhà nước về
việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá dân tộc (được thể hiện cụ thể ở
nghị quyết hội nghị lần thứ 5 của Ban chấp hành Trung ưong khoá VIII).
-
Quan điểm của UNESCO về văn hóa phi
vật thể (Công ước 2003). Cách tiếp cận của UNESCO khuyến khích áp dụng phương
pháp định lượng và định tính. Mục tiêu là xác định sức sống của di sản và nhận
diện nguy cơ để bảo vệ. Phương pháp định tính là hết sức quan trọng trong kiểm kê. Bên cạnh phương pháp khảo sát định lượng.
Cần chú ý vai trò của cộng
đồng, có những quan sát tham dự, phỏng vấn sâu, phỏng vấn nhóm để bổ sung hỗ
trợ cho phương pháp định tính.
-
Luật Di sản văn hóa năm 2002, Luật
Di sản văn hóa sửa đổi năm 2009 và nghị định hướng dẫn thi hành
Từ đó, những tiêu chí đánh giá là:
- Số lượng các loại hình di sản văn hoá phi vật thể: càng nhiều càng tốt
- Chất
lượng: loại hình văn hoá phi vật thể nào càng phản ánh được các giá trị cổ
truyền, dân tộc mà cộng đồng đang thực hành, thừa nhận như là bản sắc văn hóa
của họ thì càng được đánh giá cao. Nói cách khác, cần đề cao các giá trị riêng
có tính lịch sử tạo nên bản sắc văn hóa của các nhóm cộng đồng, tộc người thực
hành các loại hình di sản văn hoá này. Trong quá trình tiến hành điều tra
nghiên cứu, kiểm kê, ngoài những giá trị văn hóa có tính lịch sử, kế thừa, cần
ghi nhận những biến đổi của thực hành di sản, trong đó có những yếu tố mới, mặc
dù có thể chưa hình thành nên giá trị văn hoá cho cộng đồng, hoặc đang gây
tranh cãi trong cộng đồng và xã hội. Ví dụ những vấn đề được coi là mê tín dị
đoan, hủ tục, lạc hậu hoặc đưa yếu tố đương đại vào thực hành.
- Xác định một số tiêu chí cụ thể trong bảng hỏi định lượng:
+
Tiêu chí về lễ hội: tất cả các nghi lễ tế thần theo xuân thu nhị kỳ ở các đình,
đền, miếu, lăng đều được xem là một lễ hội. Về mức độ hoạt động: Thường xuyên: là hàng năm tổ
chức
lễ hội, ngoài ra hàng tháng có cúng sóc, vọng. Không thường xuyên: là có năm tổ
chức lễ hội, có năm thì không và cúng sóc, vọng tháng có tổ chức, tháng thì
không. Không hoạt động: là không tổ chức lễ hội, không cúng sóc, vọng. ghi nhận
tất cả hiện trạng, biến đổi của di sản, từ đó nhận diện ra những thách thức,
nguy cơ mai một để đề xuất biện pháp bảo vệ.
+ Tiêu chí về nghề truyền thống: là nghề thủ công, hiện đang tồn tại ở
cộng đồng có lịch sử trên 30 năm
+ Tiêu chí về nghệ nhân: là người trực tiếp nắm giữ di sản, tham gia
thực hành các loại hình văn hóa phi vật thể như nghệ thuật cổ truyền, các nghề
truyền thống,… Là người am hiểu nghề,
có kỹ năng, kỹ thuật, bí quyết nổi bật, đã thực hành di sản nhiều năm (từ 25
năm trở lên), Tham gia tổ chức, hoặc thực hành liên tục, Có đóng góp trong
truyền dạy, được cộng đồng công nhận
Nếu là cuộc tổng điều tra, thống kê và ghi nhận, nếu có thì
có thể ghi nhận tiêu chí về học trò theo nghề, chỉ thống kê những người có tham
gia hành nghề trên 15 năm trở lên. Tuy nhiên, để thuận lợi cho việc xem xét công nhận nghệ nhân, cần có thống kê số lượng học
trò theo nghề của từng nghệ nhân và từng loại hình. Trường hợp lập hồ sơ để đề nghị xét nghệ nhân dân gian, cần phải có
những tiêu chí cụ thể, rõ ràng theo quy định. Trong đó, học trò theo nghề
(truyền nghề) lại là tiêu chí bắt buộc.
2.1.3.
Yêu cầu khoa học cho cuộc khảo sát di sản văn hóa phi vật thể
* Tính xác thực và tính cập nhật
Khảo
sát, nghiên cứu văn hóa phi vật thể không thể áp dụng cách nghiên cứu theo kiểu
“nhà nhân học ngồi ghế bành” (armchair
anthropologist), tức là chỉ ngồi một chỗ rồi lấy thông tin một cách gián tiếp. Đây là cách làm của các nhà
nghiên cứu không hề rời thư viện và bảo tàng để khai thác các tư liệu dân tộc chí, các hiện vật văn hóa của các tộc
người do các nhà truyền giáo, khách du lịch hay quan chức thuộc địa ghi chép
mang về. Nói cách khác, nhà nghiên cứu không hề biết đến môi trường của nguồn
tư liệu ấy, tính chính xác, độ tin cậy của chúng đến đâu.69 Nghiên cứu văn hóa phi vật thể không phải
69 Tài liệu tập huấn tổng điều tra văn hóa phi vật thể, Viện Văn hóa Thông tin, 2003, tr13
chỉ
khai thác các tài liệu thư tịch (trong sách, báo, tạp chí, tư liệu trong thư
viên, bảo tàng …) đã có sẵn từ trước
bởi lẽ những tư liệu ấy chỉ được coi là những thông tin thứ cấp. Điều này có
nghĩa là: Phải lấy điều tra thực địa (tai nghe- mắt thấy) làm trọng, những
thông tin thu thập được từ điều tra thực địa là dữ liệu khoa học chính, còn
những thông tin thứ cấp kia chỉ là những định hướng hay những gợi ý cho các nhà
nghiên cứu hoặc là cơ sở để tiến hành những nghiên cứu so sánh, đối chiếu.
Thực
tiễn nghiên cứu và sưu tầm văn hóa phi vật thể trong thời gian qua đã cho chúng
ta những bài học về vấn đề này: Nhiều lễ hội, phong tục tập quán được ghi chép
trong các sách báo rất hay, rất độc đáo, vì thế chúng ta đã lập những dự án để
sưu tầm, bảo tồn các giá trị đó. Nhưng khi đến tận nơi thì chúng ta mới biết
rằng, đã từ lâu lễ hội ấy không còn
điều kiện để tồn tại nữa, hoặc phong tục đó đã không còn nữa. Vì thế, yêu cầu
đầu tiên và quan trọng nhất của cuộc điều tra này là tính chân thực và cập nhật.
Nếu các thông tin thu được không tuân thủ những yêu cầu này, chúng sẽ không
giúp ích gì cho công tác quản lý văn hóa ở địa phương cũng như việc hoạch định
chính sách văn hóa quốc gia. Mặt khác, bản thân các cộng đồng dân cư cũng sẽ
phải chịu những thiệt thòi, bởi những thông tin về đời sống văn hóa của họ bị
cung cấp sai lệch.
Để đáp ứng yêu cầu của cuộc điều tra này, người điều tra phải
đến từng đơn vị văn hóa cơ sở (ở nông thôn miền trung là thôn, ở khu vực đô thị
là khu phố; ở nông thôn miền nam là ấp, khu vực đô thị là khóm/khu phố; điều
tra theo khu vục của người dân tộc thiểu
số là các làng với tên dân tộc là play/sóc/bon/buôn). Đây là việc làm công phu
và tốn kém. Ví dụ: để có thể sưu tầm được vốn văn hóa phi vật thể ở TP.HCM, chúng
tôi đã tiến hành một cuộc điều tra trên qui mô lớn, đi đến tất cả 1906 ấp/khu
phố của 24 quận/huyện nội ngoại thành70; Thực hiện đề tài “Tổng điều
tra văn hóa phi vật thể người Việt ở
Ninh Thuận”, chúng tôi cũng đi đến từng thôn/khu phố cụ thể là khảo sát toàn bộ
281 thôn/khu phố có người Việt sinh sống thuộc 53 xã/phường trên toàn tỉnh Ninh
Thuận.71
* Tính toàn diện
70 Báo cáo Tổng điều tra văn hóa phi vật thể ở TP.Hồ Chí Minh 2010
71 Văn hóa Phi vật thể người Việt tỉnh Ninh Thuận, Nxb Đại học Công Nghiệp 2012
Trong
đời sống, các hình thái của văn hóa phi vật thể vô cùng phong phú và đa dạng.
Yêu cầu của tổng điều tra là nắm được càng nhiều càng tốt trữ lượng văn hóa phi
vật thể đang có trong đời sống đương đại. Do đó dẫu tiến hành điều tra theo
phương pháp nào thì tính toàn diện
vẫn phải là một yêu cầu cấp thiết. Tuy nhiên, khó có một cách tiếp cận nào để
có thể điều tra đầy đủ hết tất cả các dạng vẻ, sắc thái của các loại hình văn
hóa phi vật thể ấy. Trong khuôn khổ
của cuộc tổng điều tra, chúng tôi không đặt ra yêu cầu khảo sát toàn bộ những
hình thái văn hóa phi vật thể theo cách định tính mà chú trọng hơn đến khảo sát
định lượng (có kết hợp khảo sát định tính những hình thái tiêu biểu nhất). Ngay
cả trong khảo sát định lượng, không phải loại hình nào, hình thái nào của văn
hóa phi vật thể cũng được chỉ lượng hoá.
Đối tượng khảo sát của điều tra văn hóa phi vật thể ở những hình thái văn hóa phi vật thể sau:
+ Ngữ văn truyền miệng và diễn xướng dân gian
+ Tập quán xã hội
+ Tín ngưỡng và tôn giáo
+ Nghi lễ vòng đời
+ Lễ hội cổ truyền
+ Trò chơi dân gian, ẩm thực dân gian
+ Tri thức dân gian
+ Nghề thủ công
+ Thống kê các hạt nhân văn hoá dân gian như các thầy lang, thầy cúng, nghệ nhân…
Đây là những tri thức văn hóa dân gian sống.
Bên
cạnh những bảng biểu thống kê về hiện trạng văn hóa phi vật thể trong từng cộng
đồng, tổng điều tra cần có những mô tả định tính về những hình thái văn hóa phi
vật thể tiêu biểu, độc đáo, những nghệ nhân ở địa phương.
*
Tính khách quan
Để
có thể phản ánh đúng thực trạng văn hóa phi vật thể của mình, các địa phương
cần phải tránh những cách nhìn chủ quan, cục bộ, địa phương. Đây là những số
liệu khoa học, không phải những số liệu báo cáo thành tích hay phản ánh sự “hơn” hay “kém”,
“tốt”
hay “xấu”, “tiến bộ” hay “lạc hậu” về văn hóa của địa phương mình. Do vậy, hiện
trạng văn hóa phi vật thể của địa phương mình đến đâu, thì ghi chép đúng đến
đó, không thêm vào, cũng không bớt đi…
Theo kinh nghiệm của chúng tôi, nếu nhận thức chủ quan, không
đầy đủ sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến việc định giá các hiện tượng văn hóa phi vật
thể. Ví dụ: trước thế kỷ XX, chưa có ai
thừa nhận hát Xẩm là một loại hình nghệ thuật (đến khi có người nước ngoài quay
phim, đưa lên ti vi bà Hà Thị Cầu và ca ngợi loại hình nghệ thuật hát Xẩm, thì
chúng ta mới thừa nhận hát Xẩm như là một nghệ thuật). Bên cạnh đó, tính
khách quan còn thể hiện ở đạo đức và trách nhiệm của nhà nghiên cứu. Trong quá
trình khảo sát, tuyệt đối không được thêm bớt, mô phỏng phóng đại các sự vật và
hiện tượng hoặc điều tra sơ sài, gây tổn hại đến văn hóa của cộng đồng.
2.2. Phương pháp nghiên
cứu điền dã di sản văn hóa phi vật thể
2.2.1.
Lập kế hoạch nghiên
cứu
Việc
lập kế hoạch thuộc về trách nhiệm của cơ quan chủ quản được giao điều hành công
tác điều tra sưu tầm. Khi lập kế hoạch, lãnh đạo cơ quan cần dựa vào những
thông tin nhiều nguồn, nhất là hiểu biết của các cán bộ chuyên ngành trong và
ngoài cơ quan. Kế hoạch cần được lập ra phù hợp với tình hình địa phương, phù
hợp với số cán bộ chuyên môn và kinh phí. Nói tóm lại, cần tránh tư tưởng duy ý
chí và sao cho kế hoạch có tính thực thi và hiệu quả. Khi lập kế hoạch cần chú
ý đến những thông số về những vấn đề sau:
1.
Lựa chọn dân tộc khảo sát: Có
nhiều lý do để chọn dân tộc, khu vực. Có thể là dân tộc có dân số quá ít, sắp
bị mai một hoặc dân tộc tuy có số đông nhưng lại đang là điểm chú ý của thế
giới. Hoặc là dân tộc đông người nhưng đang có sự biến đổi về tôn giáo, văn hóa
xã hội,…
2.
Lựa chọn địa bàn khảo sát: Ví
dụ ta chọn dân tộc Chơ-ro, thì nên chọn địa bàn nào người Chơ-ro tập trung
đông, hay chọn địa bàn tuy đồng bào không sống tập trung nhưng lưu giữ được nhiều vốn di sản văn hoá hơn. Ở Đồng Nai,
người Chơ-ro tập trung đông ở xã Túc Trưng huyện Dịnh Quán nhưng các phong tục
tập quán truyền thống thì lại ở các địa bàn khác như Long Khánh, Vĩnh Cửu,... Vâỵ nếu mục đích là sưu tầm, tìm
hiểu
về lễ hội Sa Yang Va (mừng lúa mới) thì lại phải chọn địa bàn Long Khánh hoặc
Vĩnh Cửu, là nơi đồng bào còn thỉnh thoảng tiến hành lễ hội này.
3.
Trong vốn di sản văn hoá có hai
cách lập kế hoạch để sưu tầm. Cách thứ nhất đồng bộ hơn là cách điều
tra về tất cả các mặt các lĩnh vực của văn hoá dân gian như đã nói ở
trên. Cách làm này đòi hỏi lực lượng cán bộ, thời gian và kinh phí lớn, phải có
tiềm lực mạnh mới có thể tiến hành được.
Cách
thứ hai thường thấy là điều tra theo chủ đề. Ví dụ: đợt điều tra, sưu tầm về lễ
hội. Cách làm này tuy vừa tầm tay so với hoàn cảnh của chúng ta nhưng có nguy
cơ không đạt đến tầm nhìn đồng bộ. Người cán bộ dễ sa vào cách nhìn chỉ thấy cây mà không thấy rừng. Nhiều
năm qua, các nghiên cứu sưu tầm văn hóa dân gian đã làm theo cách này dẫn đến
việc chia cắt các hoạt động và hiện tượng văn hoá dân gian thành các mảnh vụn
theo các chuyên ngành.
Nói là làm theo chủ đề thì phải hiểu đây là chủ đề về một loại hình,
một thể loại, hoặc một hoạt động DSVHPVT, chứ không phải là về từng ngành
riêng rẽ theo cách phân loại
để nhận diện như hiện nay như văn, thơ, nhạc, múa, hoạ. Để so sánh, tìm ra
những đặc trưng, có thể chủ trương điều tra các loại hình tương tự như các loại Chèo, xoan, ví
của người Việt, Then của người Thái trắng, Tăm pớt của người Mạ v.v... Cũng như
thế, nếu định sưu tầm Đồng dao thì không chỉ sưu tầm lời thơ, mà phải ghi âm cả
làn điệu và quay video trò chơi lúc trẻ đang chơi và hát. Như vậy, một bài Đồng
dao mới trọn vẹn, đầy đủ với tư cách một hoạt động sáng tạo DSVHPVT.
Nếu người làm văn
chỉ lấy phần lời, người
làm nhạc chỉ ghi làn điệu, các nhà thể thao dân tộc lại chỉ lấy trò chơi thì thực tế là ta đã đem
hoạt động DSVHPVT Đồng dao này ra mổ xẻ và chia nhau như làng ăn khoán. Kết quả là mỗi người
đánh giá hiện tượng DSVHPVT
theo cái mẩu mà mình "được chia", dẫn đến tình trạng
"thầy bói sờ voi"!
4.
Lựa chọn thời điểm khảo sát: Sau
khi xác định chủ đề và mục đích của công tác, cần quan tâm đến vấn đề địa
điểm và thời điểm để kịp thời ra quân. Ví dụ, định sưu tầm hội "Lôống
tôông"(Hội xuống đồng) mà lại ra quân vào mùa thu thì sao thành.
Muốn điều tra về Lễ hội cúng lúa của người Chơ-ro
mà lại định làm vào mùa mưa thì không thể
được.72 Theo GS.TSKH Tô Ngọc Thanh: Tốt nhất là hỏi dân xem khi nào đồng bào làm
thì ta dẫn quân đến. Như vậy vừa hợp lòng dân, lại vừa quan sát được cái thật
chứ không phải là "thứ dựng lại"theo dự án, đề tài của một
số cán bộ nhà nước. Quan sát cái "thứ thiệt"ta mới thấy hết nỗi hào hứng
và sự hết mình của người dân, mới thấy tác động tâm lý, văn hoá, xã hội của
hiện tượng mà ta quan sát và sưu tầm. Theo kinh nghiệm của tôi, ngay cả trong
thời buổi cơ chế thị trường này, làm theo lịch của dân, ta không tốn kinh phí,
vì đằng nào thì dân cũng làm, không có ta hay có ta cũng vậy thôi. Vấn đề dân
mong mỏi không phải là họ đòi tiền ta. Cái thiết tha của họ là ta trình bày với
lãnh đạo địa phương để dân được phép làm vì những thứ này xưa nay ta cấm. Cố
nhiên, để động viên dân, bao giờ đoàn của tôi cũng có chút quà, đáng giá vài
trăm ngàn theo thời giá bây giờ, gọi là có chút
T" ỏn
mứ lếch nọi"(Quà đón tay con trẻ) hoặc làm động tác phong tục "Au cả má ban ná"(Đem mạ về làm
giống)73. Trong mấy
năm qua tiến hành ở nhiều tỉnh như Yên Bái, Lào Cai, Đắc Lắc, Kon Tum, Gia Lai
chúng tôi đều làm như vậy và dân rất hồ hởi. Cả địa điểm cũng vậy. Nên theo chỗ dân chọn, vì đối với "người VHPVT" địa điểm nào làm gì đều có ý nghĩa cả. Ví dụ, lễ hội "Lôồng tôông"(Hội Xuống
đồng) của đồng bào Thái Tú Lệ
nhất thiết là phải ở ruộng mùa năm ngoái, nơi còn trơ gốc rạ và nằm cặp theo suối. Lúc đầu Uỷ ban xã can
thiệp định làm trên đồi cho khô ráo để còn đón
các lãnh đạo huyện, nhưng dân không nghe. Vì làm lễ trên ruộng thì cây lúa và
đất đai mới cảm nhận được nguyện vọng của con người. Lại cũng phải làm theo bờ
suối vì còn kéo co, trong đó phân ra bên nữ đứng ở cuối nước (Lả nặm) với ý
nghĩa phối hợp âm dương, đực cái để cây lúa và đất đai bắt chước mà sinh sôi
nảy nở.
5.
Về
kinh phí cần có "luận chứng" để tài chính duyệt và
cấp. Trong "luận chứng" cần ghi rõ kinh phí tập trung cho các phương
tiện và vật tư cần thiết. Sẽ không thể thực hiện được nếu không có các phương
tiện và kinh phí. Khi vận động người dân thực hiện nghi lễ, lễ hội mà chỉ xem bằng mắt thì sẽ không có tư liệu lưu giữ và nghiên
cứu. Khoản kinh
72 Trên thực tế, đã có nhiều địa phương thực hiện phục
dựng lễ hội, điều tra, khảo sát
lễ hội và các hình thái văn hóa phi vật thể khác không chú ý hoặc
cố tình tránh đi thời điểm thực hành của di sản văn hóa phi vật thể. Một số địa
phương yêu cầu quyết toán theo “năm tài chính”, việc cấp kinh phí phải thực
hiện trong năm, nếu không sẽ bị cắt. Nhiều địa phương, kinh phí nghiên cứu phi
vật thể đến tháng 4,5 mới cấp, thời điểm đó lễ hội và các hình thái văn hóa phi
vật thể đã diễn ra (lễ hội xuống đồng; Sa Yang va của người Chơ-ro,..). Vì vậy,
họ lại tiến hành nghiên cứu, phục dựng lại,… vào tháng 10 hoặc tháng 11. Chuyện
này không phải là hiếm trong bối cảnh hiện nay.
73 GS.TSKH Tô Ngọc Thanh, bài giảng về văn hóa phi vật thể 2003.
phí
không thể quên được đó là mức thù lao cho nghệ nhân (nếu có, trong trường hợp phải khai thác "chất xám" của
người VHPVT). Cần thuyết minh rằng đây là "chất xám cực kỳ quý" vì
nếu những người “báu vật nhân văn sống” mà không còn nữa thì có bao nhiêu tiền
cũng không thể mua được những di sản văn hóa mà các cụ lưu giữ. Cần áp dụng cơ
chế "Nhà nước và nhân dân cùng làm" bằng cách tuân theo lịch và địa
điểm của dân.
6.
Điều cuối cùng nhưng quan trọng
nhất trong việc lập kế hoạch là khâu đào
tạo cán bộ và huy động người dân tham gia, thuyết phục được người dân tham gia việc điều tra sưu tầm. Vì đây là một công việc
khó khăn phức tạp, đòi hỏi sự kiên trì, nhẫn nại, đòi hỏi những hiểu biết nhất định. Nếu không
được trang bị kiến thức thì chính cán bộ sẽ là người làm cho công tác đổ vỡ. Có một tiêu chuẩn tương đối đặc biệt với người cán bộ thông thường mà người cán bộ
điều tra sưu tầm di sản cần có, đó là sự tự nguyện và lòng yêu văn hoá dân tộc.
Điều này không phải dễ có, ngay cả ở những cán bộ là người dân tộc.
Cố nhiên, nếu chưa có nguồn nhân lực thì khâu đầu tiên phải mở lớp tập
huấn, đào tạo. Kinh nghiệm cho thấy, các cán bộ công tác thuộc lĩnh vực khoa
học xã hội như dân tộc học, sử học, văn học nghệ thuật có thể trở thành cán bộ
sưu tầm VHPVTCT nếu được đào tạo thêm về nghiệp vụ của công tác này.
2.2.2. Các giai đoạn khảo sát
Ø
Giai đoạn chuẩn bị
a.
Công tác tiền trạm
Tiền
trạm là công việc có ý nghĩa quyết định đến phân nửa sự thành công của đội sưu
tầm. Nó làm công việc của người "thám sát", nhằm nắm cho hết những thông tin về
mọi mặt của đối tượng, của điều kiện thực thi công tác. Người đi tiền trạm cần
phải có khả năng "ngoại giao" để tiếp xúc sơ bộ với các nghệ nhân, nói cho người dân hiểu mục đích của đoàn sưu tầm và người dân
vui vẻ, tự nguyện cộng tác. Ngoài ra, người tiền trạm còn cần có tư cách đứng đắn để trình bày với các cấp lãnh đạo địa phương
sao cho các lãnh đạo địa phương hiểu và giúp đỡ. Người tiền trạm có hai nhiệm
vụ chính:
- Liên hệ với chính quyền địa phương: Với tư cách pháp nhân được cơ quan chủ quản
uỷ nhiệm và giới thiệu, người tiền trạm đến gặp các cấp lãnh đạo địa phương,
thông
thường
là những người lãnh đạo Huyện và xã (Huyện uỷ, Đảng uỷ xã, UBND huyện và xã,
phòng văn hoá thông tin huyện) trình bày mọi mặt của kế hoạch và lên đề cương
tiến hành công việc tại hiện trường để được lãnh đạo địa phương thông qua và
giúp đỡ. Ở những nơi tình hình lãnh đạo địa phương có chuyện mất đoàn kết nội
bộ thì sau khi đề cương được nhất trí, người tiền trạm cần xin được chữ ký và
dấu của cơ quan có thẩm quyền cho phép tiến hành công việc. Cần phải làm như
vậy cho có văn bản và tránh được sự
lợi dụng công việc này để đấu đá lẫn nhau trong nội bộ địa phương. Kinh nghiệm
cho thấy không phải mọi nơi việc trình bày này đều dễ dàng được nhất trí, nhất là khi ta đề nghị cho phép dân tổ chức
những hoạt động văn hoá dân gian có màu sắc tín ngưỡng. Trong những trường hợp
như thế thường hay vấp phải quan niệm về sự bài trừ mê tín dị đoan trong tư
tưởng của cán bộ địa phương.
-
Công tác chuyên môn: Sau
khi được sự nhất trí của lãnh đạo địa phương, người tiền trạm nhất thiết phải
đến tận hiện trường để quan sát những điều kiện mọi mặt cho việc tiến hành công
tác. Đồng thời, cần gặp gỡ các bậc già làng, cao tuổi cũng như một vài người
chủ chốt để trình bày nội dung, cách làm. Ví
dụ, định tổ chức một lễ hội đâm trâu, ngoài việc gặp gỡ già làng và cả những
người phụ trách chuẩn bị các vật dâng cúng, v.v...
Những thông tin do người tiền trạm đem về càng chi tiết bao nhiêu càng có ích
cho việc tiến hành sau này bấy nhiêu.
Ø
Công tác chuẩn bị:
Sau khi có được thông tin của người tiền trạm, người chủ trì thực hiện phải điều chỉnh kế
hoạch tiến hành cho phù hợp với điều kiện hiện trường và được lãnh đạo cơ quan
chủ quản nhất trí. Lúc đó là việc chuẩn bị mọi mặt cho cuộc xuất quân.
1.
Thu thập mọi thông tin đã có trên báo chí, sách, theo dư luận xã hội về đối tượng
nghiên cứu, về địa bàn và cư dân nơi
đến.
2.
Xác định chủ đề, nhiệm vụ cụ thể của toàn đội và phân công chức trách cho từng đội
viên.
3. Chuẩn bị mọi phương tiện, vật tư tương ứng với yêu cầu như các loại máy móc nghe
nhìn, ghi chép và xe, xăng v.v...
4. Chuẩn bị tốt các phương tiện bảo vệ sức khoẻ cho toàn đội như áo ấm, màn, chăn,
thuốc phòng, các loại thuốc thông thường
tại chỗ.
5. Nếu đến một dân tộc mà trong đội không có người biết tiếng thì phải chuẩn bị thuê
phiên dịch.
6.
Sau hết, rà soát lại một lần cuối về hoàn cảnh của từng đội viên xem họ còn có mắc
míu gì về gia đình, về kinh tế trước khi đi.
Ø
Giai đoạn 2: Tiến hành khảo sát tại hiện trường
1. Mỗi người
được phân công thực hiện nhiệm vụ được giao.
2. Người chủ trì phải quán xuyến toàn bộ công tác các thành viên.
3. Đội có sinh hoạt định kỳ để nghe mỗi người
báo cáo kết quả và qua đó làm những
trao đổi khoa học, tranh luận và bổ sung cho nhau. Thông qua đó, đội
trưởng điều chỉnh và đưa ra những kết luận khoa học để các đội viên có cơ sở
tiến hành sâu sắc hơn phần việc tiếp theo của mình.
4.
Nếu điều kiện thời gian cho phép,
cuối đợt công tác cần có toạ đàm nội bộ toàn đội công tác để bước đầu nhận xét
kết quả và rút ra những kết luận khoa học. Việc này nên làm tại hiện trường để
đề phòng nếu có điều gì cần bổ sung thì tiến hành ngay, khỏi mất thì giờ quay
trở lại, vừa tốn kém và thực tế, nhân dân đã hết hào hứng làm lại rồi.
Ø
Giai đoạn 3: Công tác hậu kỳ
Công tác hậu kỳ rất quan trọng vì nếu không
làm thì các tư liệu xếp đống,
không xử lý được và do đó, không thể đưa vào sử dụng được. Công tác hậu kỳ rất phức tạp,
cần được tiến hành một cách khoa học, thường
bao gồm các công đoạn sau:
1.
Phân loại và phân dạng tư liệu. Các
dạng tư liệu như băng hình, băng tiếng, ảnh, ghi chép, bản rập, bản sao, cần
tập trung một mối và sắp xếp theo các yêu cầu phân loại (sẽ nói ở phần thứ tư
dưới đây).
2. Các
tư liệu sau khi đã sắp xếp nhất thiết cần có kinh phí nhân sao thành hai bản,
trong đó, bản gốc nhập vào kho tư liệu với các điều kiện kỹ thuật bảo quản. Còn
bản sao thì giao cho người nghiên cứu hay đội trưởng làm công việc phân tích và
viết báo cáo khoa học, dịch thuật v.v...
3.
Nếu là băng hình thì cũng tiến hành
làm thành một phim có thể phổ biến được. Còn bản gốc coi như tư liệu thì cất
đi. Nếu là băng tiếng cũng phải sắp xếp theo thể loại. Đối với các tư liệu ảnh
cũng vậy, cần phải làm ngay các ghi chú nội dung, xuất xứ v.v... và tập họp vào
an-bom để dễ tra cứu và phổ biến.
4.
Cấm ngặt không được “chỉnh
lí”, “biên soạn”, “cải biên” và nhất là đưa cái gọi là “lời
bình” vào tư liệu. Tất cả những điều này làm sai lạc nội dung và hình
thức vốn có của tư liệu
5. Mỗi
cá nhân phải viết báo cáo khoa học, trong đó có hai phần chính. Trình bày những tư liệu đã sưu tầm được và phát biểu ý kiến thu hoạch khoa học về đối tượng
nghiên cứu. Riêng đội trưởng
cần căn cứ vào quá trình theo dõi, điều hành công tác tại hiện trường và căn cứ vào các thu hoạch của đội viên
mà làm báo cáo tổng quan về toàn bộ đợt công tác. Quan trọng nhất là đưa ra
được những kết quả khoa học thu lượm và nhận thức được.
2.2.3.
Phương pháp tiến hành
Ø
Trước hết, cần nhất quán quan niệm
rằng toàn bộ tư liệu thu được từ quá trình thực hiện của các thành viên là
tài sản chung của nhà nước (áp dụng cho các cơ quan nhà nước, viện
nghiên cứu, trường đại học và hội nghề nghiệp hoạt động nghiên cứu về di sản văn hóa),
không ai được phép giữ làm của riêng. Thành viên nào vi phạm điều này sẽ không được tiếp tục công tác nữa.
Việc sử dụng tư liệu phải tuân theo quy chế do cấp chính quyền duyệt kế hoạch
và kinh phí ban hành và theo pháp luật hiện hành.
Ø
Tại hiện trường, tất cả các phương
tiện nghe nhìn, chụp, sao đều phải ghi được trọn vẹn toàn bộ hoạt động
diễn ra, nhằm ghi chép tối đa từ đầu đến cuối, không bỏ sót. Các ghi chép này
cần có lý lịch, trong đó mô tả đầy đủ các dữ kiện cần thiết (xem mẫu), để tránh
sự nhầm lẫn “râu ông nọ cắm cằm bà kia” khi khối tư liệu đã đầy lên. Thông thường
có những dạng tư liệu sau đây:
-
Băng hình (hoặc phim nhựa) ghi các hình ảnh động kèm theo âm thanh của hoạt động
đó.
- Băng tiếng ghi toàn bộ âm thanh để bổ sung cho băng hình và để ghi lại sau này thành
những văn bản.
- Ảnh chụp những tư thế, những đội hình, những chi tiết tĩnh hoặc động, những đặc tả về
cảnh, về người, về hoa văn, về kiến trúc v.v...
- Bản sao, bản rập dùng sao lại những mẫu trang phục, trang trí trên đá, trên gỗ v.v...
- Bản ghi chép tay trên giấy, ghi lại những lời kể của các nghệ nhân, ghi chép những dữ
kiện về nghệ nhân.
·
Phân loại các dạng tư liệu nên sắp
xếp theo đối tượng nghiên cứu điều tra, theo GS.TSKH Tô Ngọc Thanh phân ra các
loại đối tượng để khảo sát văn hóa dân gian như sau:74
-
Một cuộc dành
cho những hoạt động lớn, khi có sự tham gia của cả một tập thể người đông đảo
trong một bản, thậm chí một mường. Đó thường là các lễ hội như hội “Lôồng
tôông” hay một “lễ ăn trâu”. Đối với một cuộc
như thế này đòi hỏi phải có một báo cáo mô tả tiến trình của “cuộc”
với các dữ kiện về địa điểm, thời gian, cách trang hoàng, người tham
gia, các nghi thức, nghi lễ, các trò, các loại văn học nghệ thuật được sử dụng, ý nghĩa xã hội, mục đích v.v...
-
Một trò có
quy mô nhỏ hơn một cuộc. Ví dụ như một trò chơi và hát của trẻ em “Khí
chọn chá” (đánh đu) chẳng hạn. Cũng cần có báo cáo về địa điểm, thời
gian, cách chơi, người chơi, hành động trò, lời ca, bài hát và tác động tâm sinh lý, chức năng xã hội, chức
năng giáo dục v.v...
-
Một thứ,
thường là một sản phẩm VNDG như một
bài hát chẳng hạn. Đối với loại này, phải có báo cáo khoa học về xuất xứ bài
hát, lý lịch người hát, chất giọng, cách luyến
láy, có nhạc cụ đệm không, những kiêng hèm về bài hát v.v... Hoặc khi
sưu tầm một bộ trang phục cũng vậy. Phải có bản sao màu, nếu là thêu hay dệt
thì phải có cả bản vẽ thớ sợi hay thớ chỉ thêu, các hoạ tiết, bố cục toàn thể,
ảnh của người mặc trang phục trong các tư thế đứng ngồi, nằm, nghiêng, thẳng và
lý lịch “tác giả” v.v...
Như vậy, khi sắp xếp tư liệu đối với “một cuộc”, ta có ít nhất
một băng hình tư liệu, một băng ghi âm tiếng từ đầu đến cuối hoạt động kèm theo
một bản chép tay lời và một bản ghi nhạc trên khuông nhạc. Có một album ảnh,
một tập những bản sao trang phục hoa văn. Tất
nhiên là có một tập báo cáo khoa học của các đội viên và một báo cáo tổng luận
của đội trưởng. Ngoài ra còn có một tập các lý lịch của những người tham gia và
tổ chức chủ chốt của cuộc này. Đây là mô hình lý tưởng
cho việc điều tra sưu tầm một cuộc, mặc dầu
để đạt được khối tư liệu này phải mất nhiều thời gian và công phu. ấy là còn chưa kể
74 GS.TSKH Tô Ngọc Thanh, bài giảng về văn hóa phi vật thể 2003.
đến bản dịch ra tiếng phổ thông và bản phiên âm ra chữ La tinh nữa.
Để
tiến hành công tác điều tra sưu tầm một cách thật kỹ lưỡng, khoa học thì những
điều trình bày trong tập tài liệu tham khảo này hoàn toàn chưa đầy đủ. Tuy nhiên, so với hoàn cảnh về kinh phí, thời gian và về trình độ nghiệp vụ, chúng tôi nghĩ rằng,
nếu ta đạt được đến mức này thì đã tốt lắm rồi. Có thể trong những điều kiện tốt hơn, chúng ta có thể làm
nhiều hơn, đầy đủ hơn. Đó là mong ước và hy vọng của chúng ta.
2.3. Một số biểu mẫu và bảng hỏi nghiên cứu điền dã
·
Biểu mẫu gợi ý phỏng vấn sâu về di sản văn hóa phi vật thể: chủ đề lễ hội75
|
Chủ đề |
Câu hỏi |
Lưu ý |
|
1. Giới thiệu về nghiên
cứu |
1)
Nghiên cứu viên
giới thiệu tên,
cơ quan công
tác 2)
Mục đích cuộc phỏng
vấn: nhằm tìm hiểu về các truyền thống văn hóa của người Việt mang
các yếu tố/dấu vết văn hóa Ch ampa. 3)
Thông tin thu được sẽ chỉ được dùng cho việc nghiên
cứu, và không xuất hiện ở đâu khác nếu không có sự cho phép của người được
phỏng vấn. |
|
|
2. Thông tin chung
về người trả lời |
4)
(Quan sát: Giới tính,
tình trạng sức khỏe, điều kiện sinh hoạt) 5)
Xin ông/ bà cho biết
họ và tên? 6)
Ông/bà sinh năm
bao nhiêu? 7)
Ông/bà hiện đang
sống với ai? 8)
Ông/bà đã sống ở đây lâu chưa? |
|
|
3. Nội dung lễ |
9) Tên gọi lễ hội truyền thống
hiện đang thực hành ở địa phương? |
Nghiên cứu viên quan sát |
75 Majorie Hunt (2003),
The Smithsonian Folklife
and Oral History
Interviewing Guide” (Hướng dẫn phỏng vấn đời sống dân gian và lịch sử truyền khẩu của Viện
Smithsonian). Trong phần này, chúng tôi sử dụng
tài liệu của Majorie – Viện
Smithsonian, Hoa Kỳ.
|
Chủ đề |
Câu hỏi |
Lưu ý |
|
hội |
10) Lễ hội
có từ bao
giờ? |
và chụp ảnh về |
|
|
11) Lễ hội này có liên quan
đến thần, thánh,
hoặc nhân vật |
địa điểm lễ |
|
|
được thờ
nào? |
hội, con |
|
|
12) Lễ hội diễn ra ở đâu?
Kể tên các địa điểm
diễn ra lễ |
người, các yếu |
|
|
hội? |
tố liên quan |
|
|
13) Những người đóng vai trò chính,
quan trọng nhất
trong |
(nếu thấy có |
|
|
việc đảm bảo nội dung của lễ hội này? |
thông tin hay) |
|
|
14) Tham gia thực hiện
nội dung lễ hội này gồm những
ai? |
|
|
|
(nam/nữ; người
già/trẻ em, vv.).
Họ giữ vai
trò gì? |
|
|
|
15) Có truyền thuyết, thần
phả, gia phả,
thần tích, sắc |
|
|
|
phong, thư tịch, v.v. liên quan
đến lễ hội và nhân vật được |
|
|
|
thờ không? (mô tả ngắn gọn hoặc liệt
kê) |
|
|
|
16) Hiện nay việc truyền
dạy những nghi
thức, nghi lễ,
quy |
|
|
|
tắc của lễ hội này cho thế hệ kế tiếp
được thực hiện
thế nào? |
|
|
|
17) Nếu mất đi một vài chi
tiết trong lễ hội thì tại sao?
Mất |
|
|
|
bao lâu rồi? |
|
|
|
18) Qui trình của một lễ hội còn giữ nguyên không?
Vì sao? |
|
|
|
19) Vì sao một số nghi lễ quan trọng
trong lễ hội không thể |
|
|
|
mất đi được? |
|
|
|
20) Có yếu tố mới nào nảy sinh trong
lễ hội không,
lễ vật? |
|
|
|
thời gian?
qui mô? |
|
|
|
21) Lễ hội hiện nay có khác
gì trước về qui mô, thời gian, |
|
|
|
hình thức tổ chức? |
|
|
|
22) Tại sao lại có sự thay
đổi về qui mô, thời
gian? |
|
|
|
23) Các bác thích lễ hội ngày
xưa hơn hay bây giờ hơn? Tại |
|
|
|
sao? |
|
|
4. Cách |
24) Mô tả ngắn gọn các nghi
lễ chính trong
lễ hội? |
Nghiên cứu |
|
Chủ đề |
Câu hỏi |
Lưu ý |
|
tổ chức lễ hội |
25)
Có sổ hội hoặc quy định tổ chức lễ hội bằng văn bản
không? Có từ khi nào? 26)
Kể tên hoặc mô tả ngắn gọn các tập tục, trò chơi,
trò diễn, trình diễn âm nhạc, v.v. của lễ hội? 27)
Lễ hội này đang được duy trì hay mất đi, có gì thêm
mới vào không (trong 10 năm trở lại đây)? 28)
Cách tổ chức lễ hội truyền
thống hiện nay có gì khác
cách đây 40-50 năm về trước? 29)
Khác nhau nhưng
thế nào? 30)
Thường tổ chức qui mô của một làng hay liên làng? 31)
Lễ hội nào tổ chức ở một làng,
Lễ hội nào tổ chức trong
nhiều làng? Vì sao? 32)
Khi nào thì tổ chức
tại một địa điểm, khi nào thì tổ chức ở nhiều làng? Vì
sao? 33)
Những ai là người tham
gia vào tổ chức lễ hội? Vì
sao? 34)
Ai là người có vị trí và vai trò quan trọng trong
lễ hội? Vì sao? 35)
Việc tổ chức lễ hội như
hiện nay có gì là tốt, có gì chưa tốt? 36)
Khi tổ chức lễ hội có điều gì làm cho người dân hài
lòng, hoặc chưa hài lòng. Nếu muốn làm tốt hơn thì mọi người làm làm thế nào? 37)
So với trước kia những việc nào tổ chức trong
lễ hội tốt hơn, hoặc chưa tốt hơn? Tại sao? 38)
Qui trình nào trong
tổ chức lễ hội là phức tạp nhất, qui trình nào là đơn giản hơn? 39)
Để việc tổ chức một lễ hội truyền thống
tốt hơn, các bác |
viên quan
sát và chụp ảnh |
|
Chủ đề |
Câu hỏi |
Lưu ý |
|
|
đã phải làm gì? |
|
|
5. Yếu tố tinh thần của lễ
hội |
40)
Lễ hội này có những tập tục, hèm, nghi lễ, nghi thức, kiêng kỵ, v.v. liên quan gì nổi
bật? 41)
Ý nghĩa quan trọng
nhất khi tổ chức lễ hội, theo quan
điểm của người dân ở đây? Bác hãy kể một vài quan niệm của người dân về ý
nghĩa của lễ hội này 42)
So với trước
đây 40-50 năm có gì khác nhau
về ý nghĩa? Tại sao? 43)
Ý nghĩa, quan niệm này xuất phát
từ đâu? 44)
Từng bước của lễ hội gắn với việc ổn định tâm lý của
người dân như thế nào? 45)
Nếu không thực hiện một qui trình quan trọng nào đó
thì sẽ cảm thấy thế nào trong tinh thần? 46)
Nếu thực hiện một cách đầy đủ các nghi lễ, tiến trình trong lễ hội thì bác cảm thấy thế
nào? 47)
So với trước đây khi thực hành một lễ hội truyền thống tâm lý của cộng đồng cảm thấy thế
nào? 48)
Nếu cảm thấy
còn có điều
gì bất ổn thì do đâu mà bất ổn? 49)
Thường thì nghi lễ nào là quan trọng
nhất không thể thiếu trong tổ chức nghi lễ? 50)
Trường hợp thực hành nghi lễ không được tuân thủ theo
qui trình, kiếm khuyết một số công đoạn thì sẽ làm như thế nào? |
|
|
6. Yếu tố vật chất cho |
51) Liệt kê các vật dụng chính
(đồ thờ, lễ vật, đồ cúng, đồ rước, dụng
cụ, đạo cụ,
nhạc cụ, trang
phục v.v.) được
sử dụng trong lễ hội. |
Nghiên cứu viên quan
sát và chụp ảnh |
|
Chủ đề |
Câu hỏi |
Lưu ý |
|
một lễ hội |
52)
Các vật liệu, vật dụng chính
hiện nay để chuẩn bị cho lễ hội có gì khác so với trước kia? 53)
Đồ vật nào
là bắt buộc
để chuẩn bị cho lễ hội? 54)
Đồ vật nào không là bắt buộc? 55)
Có qui ước nào cho việc chuẩn bị
đồ vật không? Các yếu tố chẵn
lẻ của đồ vật có ảnh hưởng
như thế nào
đến nghi lễ, lễ hội. 56)
Những đồ vật chuẩn
bị trong lễ hội hiện nay có gì tốt hơn trước kia? Có gì không tốt bằng
trước kia? 57)
Đồ vật trước đây có yêu cầu như thế nào về chất lượng,
chủng loại để tổ chức lễ hội? Hiện nay có gì khác?Những đồ vật chuẩn bị cho
lễ hội có gì khác trước đây khoảng 40-50 năm về trước? Trong vòng 10 năm trở
lại đây? 58)
Việc có hay không có những đồ vật có ảnh hưởng
gì đến cuộc sống của mọi người? 59)
Những đồ vật
thiêng thường dùng
để làm gì? |
|
|
7. Ý nghĩa, mục đích của lễ hội |
60)
Từng lễ hội tổ chức vào từng loại mục đích gì? 61)
Sử dụng từng tổ chức vào từng
thời điểm nào? 62)
Những lễ hội có qui mô lớn được tổ chức trong trường hợp nào? Tại sao? 63)
Lễ hội có qui mô nhỏ được sử dụng trong
trường hợp nào? Tại sao? 64)
Một số nghi lễ nhỏ lẻ được tổ chức trong
trường hợp nào? Tại sao? 65)
Nếu không tổ chức lễ hội truyền thống
thì có ảnh hưởng
gì cuộc sống của mọi người? 66)
Nếu lễ hội này vì một lý do gì đó mà không còn
được tổ |
|
|
Chủ đề |
Câu hỏi |
Lưu ý |
|
|
chức nữa hay bị mai một đi thì ông/bà nghĩ sao? (Ý nghĩa,
tầm quan trọng của lễ hội đối với cộng đồng) 67)
Những lễ hội nào rất cần tổ chức? 68)
Khi cần tổ chức
các lễ hội
vào một mục đích nào
đó mà cộng đồng chưa chuẩn
bị kịp thì sẽ làm như thế nào? 69)
Ngoài việc tổ chức lễ hội vào các mục đích trên còn tổ
chức cho những mục đích nào khác không? 70)
Trong thời gian qua, ở địa phương đã có những
cách thức gì để khôi phục, gìn giữ và duy trì lễ hội này? 71)
Để tiếp tục
duy trì lễ hội này
tốt hơn nữa
thì cần phải làm gì? |
|
CẢM ƠN ÔNG/BÀ/ANH/CHỊ/BÁC/CHÚ/CÔ ĐÃ THAM GIA TRẢ LỜI PHỎNG
VẤN!
·
Câu hỏi gợi ý về phiếu điều tra nghiên cứu về nghề thủ công76
1. Tên gọi của nghề:
1.1. Tên thường gọi
1.2. Tên gọi khác (nếu có)
1.3. Nghề thủ công này của dân tộc nào?
2. Địa điểm (Ghi rõ địa chỉ cụ thể nơi nghề thủ công đang tồn tại)
3.
Kể
tên những người hành nghề có uy tín và nắm giữ bí quyết, kỹ năng của nghề thủ
công này (dùng trang
đính kèm để liệt kê).
4. Miêu tả về nghề thủ
công
4.1. Nghề này có từ bao giờ?
4.2. Những kỹ năng/kỹ thuật
nổi bật của nghề?
4.3. Nghề này diễn ra trong thời gian nào?
4.4. Hiện nay ai là người hành nghề này? (Nam/nữ/trẻ
em, v.v.)
4.5. Hiện nay việc truyền
dạy nghề này cho thế hệ kế tiếp được thực hiện thế nào?
4.6. Có tổ nghề hay không? Có □ Không □
4.7. Nếu
có, tổ nghề là ai? Tổ nghề được thờ ở đâu? Từ bao giờ? Có truyền thuyết, thần phả,
sắc phong, v.v. liên quan đến tổ nghề hay không?
4.8.
Nghề này có những tập tục, hèm,
nghi lễ, nghi thức, kiêng kỵ, v.v. liên quan gì nổi bật? Lễ cúng tổ nghề diễn
ra trong thời gian nào?
4.9. Mô tả các bước chính trong quá trình làm ra sản phẩm?
4.10. Liệt kê nguyên liệu chính, các công cụ, dụng cụ và nơi thực hành nghề?
4.11. Kể tên các sản phẩm, mẫu mã của nghề?
4.12. Sản phẩm hiện được tiêu thụ ở đâu? Ai tiêu
thụ?
5. Hiện trạng của nghề hiện nay như thế nào?(Đánh dấu vào ô trống)
76 Majorie Hunt (2003), The Smithsonian Folklife and Oral History Interviewing Guide” (Hướng dẫn phỏng vấn đời sống dân gian và lịch sử truyền
khẩu của Viện Smithsonian). Trong phần này, chúng tôi sử dụng tài liệu của
Majorie – Viện Smithsonian, Hoa Kỳ.
|
5.2. Đang
được thực hành
thường xuyên |
|
|
5.3. Ít được thực
hành thường xuyên |
|
|
5.4. Không
còn thực hành,
nhưng còn người
hiểu biết về nghề |
|
|
5.5. Đã hoàn toàn mai một |
|
6. Liệt kê những thay đổi quan trọng của nghề này trong khoảng 10 năm gần đây
7. Hiện trạng về người thực hành nghề? (kèm theo danh sách, nếu
có)
|
7.1. Số gia đình,
nhóm người đang
thực hành nghề |
|
|
7.2. Số người đang
thực hành nghề |
|
|
7.3. Số người có khả năng
truyền dạy |
|
|
7.4. Số người đang
học nghề |
|
8. Nghề này có nguy cơ bị mai một không? Ở cấp độ nào?
|
8.1. Không
có nguy cơ |
|
|
8.2. Có nguy cơ nghiêm trọng |
|
|
8.3. Có nguy cơ rất nghiêm
trọng |
|
9. Nguyên nhân của nguy cơ mai một là gì?
|
9.1. Thiếu nguyên
liệu |
|
|
9.4. Gây ô nhiễm môi trường |
|
|
9.2. Thiếu nhân
công |
|
9.5. Thiếu địa điểm sản
xuất |
|
|
|
9.3. Sức cạnh
tranh kém |
|
9.6. Không tiêu
thụ được |
|
|
|
9.7. Nguyên nhân
khác (ghi rõ): |
||||
10.
Nếu nghề này vì một lý do gì đó mà
không còn được duy trì nữa hay bị mai một đi
thì ông/bà nghĩ sao? (Nêu ý nghĩa,
tầm quan trọng của nghề)
11.
Trong thời gian qua, ở địa phương
đã có những cách thức gì để khôi phục, gìn giữ và phát triển nghề này?
12.
Để tiếp tục duy trì và phát triển nghề này thì cần phải làm gì?
13.
Kể
tên các tư liệu đã xuất bản, bản viết tay hoặc đánh máy, phim, ảnh, băng, đĩa... liên quan đến nghề này mà địa phương
đang lưu giữ hoặc biết.
3. Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể
3.1. Kiểm kê, nhận diện giá
trị
Điều
12 của Công ước yêu cầu các Quốc gia thành viên thiết lập một hoặc nhiều danh
mục kiểm kê DSVHPVT hiện có trên lãnh thổ của mình. Kiểm kê, hoặc thực hiện
kiểm kê, liên quan đến việc thu thập và thể hiện thông tin về DSVHPVT một cách
có hệ thống. Phương pháp nghiên cứu,
sưu tầm được trình bày tại mục 2 ở trên của tài liệu được tham khảo từ cách làm
của Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam là một trong rất nhiều phương pháp kiểm kê, nhằm nhận diện các giá trị của di
sản. Sinh viên có thể tham khảo cách
tiếp cận kiểm kê của các đơn nghiên cứu như Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia
(VICAS), Viện Âm nhạc và cách tiếp cận kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể dựa
vào cộng đồng của UNESCO. Cho dù tiếp cận kiểm kê áp dụng biện pháp nghiên cứu,
khảo sát như thế nào đi nữa, mục tiêu của kiểm kê là hỗ trợ cộng đồng chủ thể
xác định giá trị và sức sống của của di sản, nhận diện các nguy cơ, thách thức trong bảo vệ di sản và đề xuất các biện pháp giúp bảo
vệ và phát huy di sản.
UNESCO khuyến khích các Quốc gia thành viên có thể tổ chức kiểm kê
DSVHPVT theo bất cứ cách nào mà thấy
phù hợp nhất đối với họ. Kiểm kê DSVHPVT phải được thực hiện toàn diện và cập
nhật thường xuyên. Phải nhận diện và định nghĩa di sản bằng sự hợp tác chặt chẽ
với các cộng đồng, nhóm người và các tổ chức phi chính phủ liên quan trước khi
kiểm kê (Điều 11(b)).
Công
ước 2003 yêu cầu kiểm kê để góp phần bảo vệ, điều này cho thấy sức sống của di
sản được kiểm kê phải được đánh giá và chỉ ra. Kiểm kê cũng có thể góp phần
nâng cao nhận thức, một trong những mục đích chính của Công ước. Soạn thảo kế
hoạch kiểm kê sẽ vẫn là một “công trường” ở hầu hết các Quốc gia thành viên.
Một danh mục kiểm kê có thể được phổ biến như một danh mục trên giấy,
một cơ sở dữ liệu đa phương tiện hoặc một loại khác của ấn phẩm. Theo yêu cầu
của cộng đồng liên quan, tiếp cận với một số loại thông tin có thể bị giới hạn
phù hợp với Điều 13(d)(ii)
3.2. Tư liệu hóa
Tư
liệu hóa bao gồm việc ghi lại DSVHPVT trong tình trạng và trạng thái khác nhau
hiện tại của nó, thông qua ghi chép và/hoặc các phương tiện nghe nhìn, và thu
thập các tài liệu có liên quan đến nó. Những bản ghi và tài liệu thu thập
thường được lưu giữ trong thư viện,
kho lưu trữ hoặc các trang web, nơi mọi người quan tâm có thể tra cứu, bao gồm
cả các thành viên cộng đồng (Mục 85 và 87 của Hướng dẫn thực hiện Công ước ). Việc tiếp cận di sản phải được điều
tiết bằng những cách thức có sự xem xét về các phong tục tập quán (Điều 13(d)
(ii)).
Một số cộng đồng và nhóm người có các hình thức riêng của họ về tư liệu
hóa các biểu đạt DSVHPVT và tri thức như sách ghi bài hát, văn bản thiêng, mẫu
vải, sách hoa văn, biểu tượng hoặc hình ảnh. Trong một số trường hợp, sự tiếp
cận các bản ghi này bị hạn chế và bị quy định bởi luật tục, và cần phải được
tôn trọng. Ngày nay, trong nhiều cộng đồng, mọi người ghi lại các thực hành
DSVHPVT của họ và thường chia sẻ trực tuyến cho nhau và với công chúng nói
chung. Những nỗ lực sáng kiến tự tư liệu hóa của cộng đồng và các chương trình
thu hồi hoặc phổ biến các tài liệu lưu trữ để khuyến khích tiếp tục sáng tạo là
một số chiến lược bảo vệ được thực hiện ngày nay (xem thêm Hướng dẫn thực hiện
87).
Nghiên
cứu nhằm hiểu rõ hơn về một DSVHPVT (hoặc một nhóm di sản) thông qua việc khám phá về hình thức, chức năng xã
hội, văn hóa và kinh tế, thực hành của di sản, các hình thức truyền dạy và các
đặc điểm nghệ thuật và thẩm mỹ, lịch sử và tính năng động của sáng tạo và tái
tạo di sản. Nghiên cứu có thể giúp xây dựng các kế hoạch bảo vệ đối với các DSVHPVT có nguy cơ mai một,
nhưng các biện pháp bảo vệ ban đầu, có thể đưa ra phương cách cứu chữa đối với
những vấn đề rõ ràng, không nên trì hoãn bởi các nghiên cứu lịch sử, nghiên cứu
so sánh kéo dài.
-Để tư liệu hóa và nghiên cứu được xem là các biện pháp bảo vệ, chúng
phải: (a) có mục tiêu thúc đẩy việc tiếp tục thực hành và truyền dạy DSVHPVT;
và (b) được chuẩn bị với sự tham gia và sự đồng thuận của cộng đồng liên quan. Tinh thần của Công ước là không sử dụng tư liệu hóa, nghiên cứu và
kiểm kê để thiết lập cách thức trình diễn xác thực hoặc kinh điển, hay hoặc
phục dựng lại DSVHPVT
-Cần
nhận diện và xác định rõ các loại hình khác nhau của di sản văn hóa phi vật thể hiện có trên lãnh thổ mình, có sự tham gia
của các cộng đồng, nhóm người và các tổ chức phi chính phủ có liên quan.
-Thành lập các cơ quan lưu trữ tư liệu về di sản văn hóa phi vật thể và
tạo điều kiện cho mọi người tiếp cận chúng.
3.3.
Truyền dạy, đào tạo
-Tăng
cường việc thành lập hoặc củng cố các cơ quan đào tạo về quản lý di sản văn hóa
phi vật thể và theo đó là công tác truyền dạy những di sản này thông qua các
diễn đàn và không gian dành cho việc trình diễn hay thể hiện chúng
-Xây
dựng các chương trình giáo dục và đào tạo cụ thể cho cộng đồng và các nhóm
người có liên quan;
3.4. Phục hồi
Phục
hồi DSVHPVT nghĩa là củng cố các tập tục và biểu đạt DSVHPVT đang có nguy cơ
mai một nghiêm trọng. Phục hồi chỉ là một biện pháp thích hợp khi DSVHPVT chứng tỏ mức độ tối thiểu về sức sống
trong cộng đồng hoặc nhóm người liên quan và phải luôn là DSVHPVT sống. Theo
Công ước, phục hồi (restoring) và củng cố DSVHPVT có nguy cơ mai một - nghĩa là
phục hồi làm sống lại (revitalization) - được xem như một biện pháp bảo vệ cơ
bản; việc phục dựng (revival) các di sản đã mất, còn gọi là sự phục dựng, nằm
ngoài phạm vi của Công ước
3.5. Bảo tồn không
gian văn hóa
-Bảo
vệ các không gian tự nhiên và những địa điểm gắn với ký ức cần thiết cho việc
thể hiện di sản văn hóa phi vật thể.
-Trong
bối cảnh của Công ước, bảo tồn DSVHPVT có thể có nghĩa là những nỗ lực của cộng
đồng và người nắm giữ di sản để duy trì sự liên tục trong thực hành di sản đó
theo thời gian. Nó không có nghĩa là không có sự thay đổi trong
thực tế hoặc giá trị của di sản
theo thời gian.
-Bảo
vệ có thể kể đến các biện pháp thận trọng - thường được thông qua bởi các cơ
quan chính thức - để bảo
vệ di sản phi vật hoặc các di sản cụ thể khỏi các nguy cơ đối với việc
thực hành hoặc tồn tại liên tục của chúng. Thuật ngữ “bảo vệ” thường được sử
dụng liên
quan
đến di sản vật thể hơn; các đồ vật và không gian liên quan đến các tập quán
DSVHPVT có thể yêu cầu bảo vệ (Điều 14(c)).
3.6. Bảo vệ con người – trao truyền và kế thừa
-Bảo
vệ di sản văn hóa phi vật thể là kế thừa con người, là kế thừa văn hóa sống.
Nội hàm của hai chữ "bảo vệ" chính là trao truyền và kế thừa.
-Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể bằng 2 việc:
+ Bảo vệ "vật thể", tức là dùng phương pháp
"hữu hình hóa" để ghi chép và bảo tồn những "thành phẩm" -
quá trình chế tác, biểu diễn của người thợ hoặc nghệ nhân,
+ Bảo tồn trực tiếp chủ thể trao truyền và kế thừa của di sản văn hóa phi vật thể.
Các
biện pháp bảo vệ là những hành động có chủ ý nhằm đảm bảo sức sống của DSVHPVT đang
có nguy cơ ở phương diện nào đó. Thành viên của các cộng đồng này thường khởi
đầu các biện pháp bảo vệ của chính họ. Các cơ quan nhà nước, chính quyền địa
phương, các tổ chức phi chính phủ, nghiên cứu, tư liệu hóa hoặc các tổ chức
khác và/hoặc các nhà nghiên cứu cũng có thể hành động. Tuy nhiên, các biện pháp
bảo vệ không nên được phát triển hoặc thực hiện mà không có sự tham gia rộng
rãi nhất có thể của các cộng đồng, nhóm người hoặc cá nhân liên quan77
.
Việc chuẩn bị các biện pháp hay kế hoạch bảo vệ nên bắt đầu bằng việc
phân tích các yếu tố đe dọa đến sự
tồn tại và/hoặc trao truyền di sản liên quan. Các biện pháp bảo vệ được xây
dựng cho hồ sơ đề cử để ghi danh vào Danh sách bảo vệ khẩn cấp (Hướng dẫn thực
hiện 1, tiêu chí U.3). Các hồ sơ đề cử vào Danh sách đại diện cần có các biện pháp
mà “có thể bảo vệ và phát huy” di sản được đề cử (Hướng dẫn thực hiện 2, tiêu
chí R.3). Các chương trình, dự án và các hoạt động được đề cử vào Danh mục Đăng
ký các thực hành bảo vệ tốt nhất (Điều 18) phải chứng minh hiệu quả của chúng
trong việc góp phần vào sự tồn tại của DSVHPVT liên quan và chúng sẽ có thể đáp
ứng như là một mô hình cho các hoạt động bảo vệ khác78
3.7. Nâng cao nhận thức, phổ biến, giáo
dục
-Làm cho công chúng được biết về những nguy cơ đe dọa loại hình di sản
77 Công ước về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể 2003, điều 15
78 Hướng dẫn thực hiện Công ước 2003,
tiêu chí P.6
-Xây dựng các chương trình giáo dục, nâng cao nhận thức, đặc biệt là thế hệ trẻ.
Nâng
cao nhận thức liên quan đến việc khuyến khích mọi người, kể cả những người
trong cộng đồng có liên quan, để nhận ra giá trị của DSVHPVT, tôn trọng nó và,
nếu có thể, có biện pháp để đảm bảo sức sống của di sản. Công tác này cũng bao
gồm nâng cao nhận thức về Công ước. Điều này có thể được thực hiện bằng cách
tăng sức sống của DSVHPVT thông qua các phương tiện thông tin đại chúng và các
cơ quan văn hóa chính thống với sự tham gia của cộng đồng liên quan. Những tác
nhân khác, bao gồm cả Nhà nước, các cộng đồng có liên quan, phương tiện truyền
thông, các tổ chức phi chính phủ và các tổ chức khác, các nhà giáo dục và bộ
phận tư nhân đều có thể đóng vai trò trong việc nâng cao nhận thức. Nâng cao
nhận thức được đề cập tại Điều 1 của
Công ước như một trong những mục tiêu chính. Điều 16 chỉ ra rằng một mục tiêu
chính của Danh sách đại diện của Công ước là “để đảm bảo sức sống tốt hơn của
DSVHPVT và nhận thức về tầm quan trọng của nó79
3.8. Phát triển bền vững
- DSVHPVT
không tương thích
với các yêu cầu phát triển bền vững không
được tính
đến các mục đích thực hiện Công ước ở cấp quốc tế (Điều 2.1).
Phát
triển bền vững, như quy định của Ủy ban Brundtland (1987), là “phát triển đáp
ứng các nhu cầu hiện tại mà không ảnh hưởng đến khả năng của các thế hệ tương
lai để đáp ứng nhu cầu riêng của họ” 80. Phát triển bền vững không chỉ có nghĩa là phát triển kinh tế bền vững của người có liên quan: nó
liên quan đến việc theo đuổi đồng thời các mục tiêu liên kết với nhau về sự
thịnh vượng kinh tế, chất lượng môi trường và công bằng xã hội81.
-Việc thực hành các DSVHPVT nhất định có thể đóng góp vào sự phát triển
kinh tế xã hội bền vững. Phát triển bền vững trong cộng đồng hoặc khu vực cũng
có thể làm tăng sức sống của các thực hành DSVHPVT đó
79 Công ước bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể 2003, điều 1.
8. Ủy ban thế giới về môi trường và phát triển (Ủy ban Brundtland), 1987, Our Common
Future, Oxford, Oxford
University Press.
9. A. M. Hasna, 2007, ‘Các chiều của sự bền vững’,
Tạp chí Khoa học về phát triển bền vững: Năng lượng, Môi trường và Sức khỏe, Tập 2, Số
1, trang 47–57.
-Di sản văn hóa là tiềm năng là động lực khi các chủ thể phát huy thích hợp với thời buổi
kinh tế thị trường hôm nay.
-Nhà quản lý, nhà nghiên cứu phải giúp họ tìm ra những
tiềm năng có thể phát huy được, giúp người dân biến tiềm năng văn
hóa thành động lực phát triển.
3.9. Chính sách và quản lý
-UNESCO
khuyến khích quốc gia thành viên “thông qua một chính sách chung nhằm mục đích
phát huy vai trò của di sản văn hóa phi vật thể trong xã hội, và sát nhập việc
bảo vệ loại hình di sản này vào các chương trình quy hoạch” Công ước UNESCO 2003
-Thành lập tổ chức đủ năng lực bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể hiện có.
-Tăng
cường nghiên cứu khoa học, kỹ thuật và nghệ thuật cũng như phương pháp luận về nghiên cứu nhằm bảo vệ có hiệu quả di
sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt là những di sản đang có nguy cơ thất truyền.
Tài liệu tham khảo chương
3
7.
Cục Di sản Văn hóa (2005), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 1, NXb Thế Giới, Hà Nội
8.
Cục Di sản Văn hóa (2005), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 2, NXb Thế Giới, Hà Nội
9.
Cục Di sản Văn hóa (2006), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 3, NXb Thế Giới, Hà Nội
10.
Cục Di sản Văn hóa (2006), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 4, NXb Thế Giới, Hà Nội
11.
Cục Di sản Văn hóa (2010), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 5, NXb Thế Giới, Hà Nội
12.
Cục Di sản Văn hóa (2012), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 6, NXb Thế Giới, Hà Nội
13.
Cục Di sản Văn hóa (2014), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 7, NXb Thế Giới, Hà
Nội.
Câu hỏi hướng dẫn ôn tập Chương 3
1.
Nhận diện văn hóa phi vật thể, di
sản văn hóa phi vật thể. Phân tích tại sao khi nghiên cứu văn hóa phi vật thể,
người ta phải chú ý đến các yếu tố vật thể đi kèm?
2.
Tìm hiểu tổng quan về di sản văn
hóa phi vật thể, khái niệm, cấu trúc, dạng thức tồn tại của văn hóa phi vật
thể;
3.
Tìm hiểu các loại hình di sản văn
hóa phi vật thể thể (theo Công ước 2003 hoặc Luật di sản văn hóa), cho ví dụ
từng loại hình văn hóa phi vật thể hiện còn tồn tại ở khu vực các anh chị sinh
sống
4.
Trình bày mục đích, ý nghĩa, phương pháp sưu tầm, lập hồ sơ văn hóa phi vật thể
5.
Biện pháp bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể theo Công ước 2003 và luật di sản
Định hướng thảo luận
1. Ngày
01/7/2017, trong vòng đấu loại lễ hội chọi trâu Đồ Sơn diễn ra tại sân vận động
quận Đồ Sơn (TP Hải Phòng). Khoảng
11h30, trâu số 18 của ông Đinh Xuân Hướng (47 tuổi, phường Vạn Hương, Đồ Sơn) được
đưa vào đấu với trâu số 23.
Trâu số 18 tấn công trâu và chủ trâu đối phương song không thành. Bất
ngờ, nó quay ra rượt đuổi chính chủ mình, dùng sừng húc, hất chủ lên không
trung. Ông Hướng bị húc 3 phát vào
đùi trái, ngực phải và sau gáy, rơi xuống đất bất tỉnh và sau đó qua đời. Sự cố
đáng tiếc trâu chọi húc chết chủ tại lễ hội chọi trâu Đồ Sơn, Hải Phòng làm
nóng lại câu hỏi từng được tranh cãi: có
nên loại bỏ lễ hội chọi trâu và các lễ hội có chứa yếu tố bạo lực khác? Bằng
kiến thức lý thuyết và thực tiễn về di sản văn hóa phi vật thể, anh chị hãy phân tích và đánh giá quan điểm trên.
2.
Theo tục lệ, cứ vào ngày mồng 6 tết
hằng năm, làng Ném Thượng (xã Khắc Niệm huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh) lại tổ
chức lễ hội chém heo (lợn). Tục truyền, một vị tướng cuối đời Lý tên Lý Đoàn
Thượng, khi đánh trận chạy đến vùng này đồn trú đã chém heo rừng nuôi quân. Từ
đó, người dân mở hội chém heo hằng năm để tưởng nhớ đến người có công khai khẩn vùng đất hoang vu này. Theo tín ngưỡng dân gian của vùng quê này, máu heo trong lễ tế thánh
tượng trưng cho sự sung túc, khả năng sinh sản, sức sống tràn trề, mùa màng bội
thu...
Người
dân làng Ném Thượng vẫn coi đây là một tục lệ và hướng về nó một cách thành
kính. Vì thế, những người tham gia rước lễ và chém heo phải có gia đình nền
nếp, con cái ngoan ngoãn, trưởng
thành. Người nắm vai trò cầm trịch trong lễ hội thường phải là người thành đạt.
Hai con heo tế thánh được nuôi dưỡng đặc biệt trong suốt năm đó mỗi con phải
đạt trọng lượng khoảng 1,5 tạ.
Lễ hội chém heo tế Thánh thường thu hút hàng
ngàn người từ khắp các vùng lân cận đổ về xem và màn chém heo là “tiết mục đinh” của lễ hội. Hai con heo lớn trước đó còn
được tôn vinh, cưng nựng bị vật nằm ngửa ra buộc dây vào 4 chân để 4 người khỏe mạnh kéo căng ra 4 phía như cảnh
phanh thây thời trung cổ. Người cầm đao chém mạnh xuống ngang ngực heo khiến
lồng ngực con vật khốn nạn vỡ ra. Máu heo ộc ra xối xả và bắn tóe ra xung quanh trong tiếng reo hò vang dội của người xem lẫn tiếng hộc thảm thiết của con vật chưa chết ngay. Thủ
đao tiếp tục chém khoảng 3-4 nhát nữa thì con heo đứt lìa thành hai mảnh trông
rất ghê rợn. Ngay sau đó, đám người xem ùa vào lấy tiền lẻ quệt vào thân heo đang chảy máu hoặc vũng máu dưới tấm trải dưới đất. Nhiều
người quá phấn khích vồ cả bàn tay vào vũng máu tạo ra cảnh tượng kinh
hoàng. Những đồng tiền thấm đẫm máu heo đó được người ta đem về thờ để cầu mong
sức khỏe và làm ăn phát đạt. Còn thịt
heo cũng được xẻ ra để chia cho mọi người trong làng ăn lấy may.82
Nhiều ý kiến cho rằng, đây là lễ hội đãm máu, cần phải loại bỏ. Bằng kiến thức
văn hóa và di sản được học, anh chị hãy cho biết quan điểm của mình về vấn đề
này.
3.
Trong một đợt đi điền dã của tôi
vào tháng 8 năm 2009 tại huyện Cần Giờ, TP.HCM. Trong khi đang chuẩn bị quay
phim một nghi lễ Túc Yết trong lễ cúng đình của một cộng đồng. Chủ tế chuẩn bị mang heo ra bàn La Liệt để chọc tiết
làm nghi lễ, Cảnh sát môi trường của Huyện ập vào và yêu cầu không được giết mổ
ở đình (vi phạm quy định của Thành phố về giết mổ), yêu cầu mang con heo vào lò
mổ để giết thịt. Anh chị hãy phân tích và đánh giá tình huống này. Nếu có mặt
tại đó hoặc là cán bộ quản lý di sản, anh chị sẽ giải quyết tình huống này như
thế nào?
82
https://thanhnien.vn/toi-viet/chem-heo-le-hoi-dam-mau-can-loai-bo-529883.html,
truy cập
ngày 12/10/2017
Bài tập thực hành
Dựa
trên kiến thức đã được học, người học chia thành từng nhóm số lượng từ 3-5
người, chọn một cộng đồng mà nhóm thấy thuận tiện nhất. Nghiên cứu tìm hiểu về
cộng đồng đó, sau đó làm báo cáo theo
hướng dẫn sau:
1.
Các bạn đã đi đến đâu? Tại sao bạn
lại chọn cộng đồng này. Diện tích, dân số, thành phần dân tộc, tôn giáo, đời
sống kinh tế…
2.
Những người nào bạn đã gặp, họ là ai? (tên tuổi, nghề nghiệp, ngôn ngữ, hình ảnh
kèm theo)
3. Lịch sử của cộng đồng (năm thành lập, ý nghĩa của tên gọi, sự thay đổi tên gọi…).
4. Những phát hiện của nhóm nghiên
cứu:
- Huyền thoại của làng,
cộng đồng;
- Vị thánh mà cộng đồng thờ tự: tên gọi, lịch sử của vị thánh
- Ngày lễ:
- Tín ngưỡng
thường ngày
- Nghề truyền
thống
- Các văn hóa phi vật thể khác…
-
Những nhận diện văn hóa xã hội :
Vai trò, tầm quan trọng của tín ngưỡng, nghi lễ đối với cộng đồng.
5.
Nhóm nghiên cứu chọn ra một hiện
tượng trong các loại hình văn hóa phi vật thể của cộng đồng, giới thiệu về hiện
tượng đó, trong đó nêu rõ tại sao bạn lại chọn hiện tượng văn hóa phi vật thể
này? Lưu ý, giới thiệu lần lượt theo quy trình. (ví dụ như nghề
truyền thống, lễ hội, văn hóa ẩm thực, diễn xướng dân gian… theo các loại hình
di sản văn hóa phi vật thể đã được học)
6.
Bạn đã sử dụng những phương tiện kỹ thuật gì khi đi nghiên cứu
- Ghi chép tài liệu
- Ghi âm
- Camera
- Chụp ảnh
7. Sự chuyển
giao từ thế hệ này đến thế hệ khác? Hình thức nào, phương pháp nào?
8. Để
văn hóa phi vật thể của cộng đồng được lưu truyền và phổ biến rộng rãi, Bạn sẽ
áp dụng những phương pháp gì, kỹ thuật gì:
- Tổ chức quản lý như thế
nào?
- Truyền thông,
Thông tin đại chúng
- Lập bảo tàng, lưu giữ các dữ liệu, trưng bày
- Giáo dục
- tổ chức sự kiện…
Chú
ý: tất cả những phát hiện, báo cáo của nhóm phải có hình ảnh kèm theo, thể hiện
toàn bộ hoạt động của các thành viên trong nhóm trong suốt quá trình khảo sát.
Thành viên nào không có mặt, xem như không tham gia thực hiện.
CHƯƠNG 4
CÁC DI SẢN THÊ GIỚI Ở VIỆT
NAM
(15 tiết)
1. Di sản văn hóa vật thể
1.1. Quần thể di tích cố đô Huế
Ø Mô tả về Khu di sản văn hóa thế giới Cố đô Huế
Về
tổng thể, Kinh đô Huế được quy hoạch trên một khu vực khá bằng phẳng, rộng lớn,
đường thủy bộ đều thuận lợi. Tổng thể kiến trúc Huế bao gồm nhiều công trình
khác nhau từ hệ thống thành trì, đài tạ, đàn miếu, chùa quán, lăng tẩm, vườn
ngự, phố thị, phủ đệ, hành cung,… Quần thể kiến trúc còn nguyên vẹn của Cô đô
Huế thể hiện các giá trị văn hóa, tinh thần, tôn giáo, phong tục… của một kinh
thành, một triều đại phong kiến cuối cùng của Việt Nam là triều Nguyễn.
Trung tâm của Kinh thành Huế là ba vòng thành (Kinh thành, Hoàng thành
và Cấm tử thành) nằm sát bờ bắc sông Hương, có núi Ngự bình làm tiền án, hai
cồn Hến và Dã Viên làm tay ngai tả thanh long, hữu bạch hổ, hướng chính
là tây bắc - đông nam. Kinh thành cũng được mở ra theo hướng chính nam liên kết
với đàn Nam Giao cùng sông Hương nối với hệ thống lăng tẩm, đền miếu ở phía tây
và tây nam và cảng thị, chợ búa ở phía đông.
Hệ thống đàn miếu, chùa quán được bố trí ở phía Nam, Tây Nam và Tây của Kinh thành, ở
cả bên trong và bên ngoài. Hệ thống đàn miếu này được xem như là yếu tố giữ yên mặt
phía tây của Kinh thành cũng như kết nối Kinh thành (phần dương cơ - dành cho
người sống) với hệ thống lăng tẩm ở phía tây (phần âm cơ - dành cho người đã
chết).
Hệ thống Lăng tẩm được đặt ở vị trí tây và tây nam của Kinh thành. Địa
điểm các lăng tẩm được các đời vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức lựa
chọn rất kỹ càng để đảm bảo những yếu tố về phong thủy, kết hợp hài hòa giữa
núi non và dòng nước. Các lăng tẩm cũng được kiến trúc và xây dựng đẹp và hài
hòa với cảnh sắc thiên nhiên. Các đời vua sau như Dục Đức, Đồng Khánh, Khải
Định, do điều kiện lịch sử nên không chọn lựa kỹ càng được các địa điểm phong
thủy đẹp như những đời vua trước nhưng có đóng góp nhiều về kiến trúc.
Kinh thành Huế cũng bao gồm quy hoạch và những kiến trúc độc đáo cho các Ngự vườn, hệ thống phố thị và chợ búa và các
phủ đệ. Các Ngự vườn ở Huế tuy không lớn nhưng nổi bật với yếu tố kết hợp sơn
thủy rất tinh thế, tạo nên cảnh mềm mại, thơ mộng cho vườn. Hệ thống các công
trình xây dựng trong vườn cũng rất đa dạng với điện, đường, lâu, các, tạ, quá,
tự, trai, đình, hiên, lang, cầu, cống … Các công trình này có quy mô khiêm tốn,
thiết kế có thể đơn giản nhưng rất tinh xảo, trang nhã và hài hòa. Hệ thống phố
thị và chợ búa được bố trí ở phía Đông theo nguyên tắc tây miếu đông thị. Những phố thị đem lại hình ảnh một kinh đô sầm
uất của Cố đô Huế. Hệ thống phủ đệ (ban cho các hoàng tử và công chúa sau khi
xây dựng gia đình) được bố trí bên ngoài kinh thành. Nhiều phủ đệ có diện tích
rất rộng, được xây dựng với phong cách nhà vườn đặc trưng của Huế, làm phong
phú thêm nét độc đáo của tổng thể kiến trúc Huế. Một số các công trinh giải trí
cũng được xây dựng tại kinh đô Huế. Một trong những công trình tiêu biểu là Hổ
Quyền, trường đấu dành cho voi và hổ.
Hệ
thống các công trình trong Kinh thành được bố trí đăng đối theo trục nam bắc,
đông tây và tập trung và giữa theo thuyết ngũ hành. Việc quy hoạch và kiến trúc
cũng đảm bảo các yêu cầu theo thuyết
âm dương và ngũ hành. Các công trình kiến trúc tại Huế không đồ sộ nhưng khá tinh xảo và hài hòa. Số lượng và mật độ di tích khá dầy. Có 16 di tích nổi bật của Huế được đưa vào danh
sách để công nhận DSVHTG của UNESCO. Tuy
vậy quần thể di tích Huế còn một số lượng lớn di tích khác cũng rất đặc sắc,
góp phần vào sự độc đáo của Huế.
Ngoài các giá trị vật thể, Huế còn nổi bật với các giá trị văn hóa phi
vật thể, nổi bật là Nhã nhạc cung đình (được công nhận là di sản phi vật thể
của Thế giới), các điệu tuồng cổ, lễ tế, cho tới phong tục, tập quán, truyền
thống, lối sống cung đình còn lưu lại tại Huế. Tất cả những giá trị này tạo
thành một quần thể di dản Huế sống động.
Ø
Tuyên bố về giá trị nổi bật
Quần
thể di tích Huế là một ví dụ độc đáo về việc quy hoạch và xây dựng một kinh đô
phòng thủ hoàn chỉnh trong giai đoạn tương đối ngắn vào những năm đầu thế kỷ
19. Tính toàn vẹn của quy hoạch đô
thị và thiết kế xây dựng đã đưa Huế trở thành một mẫu mực hiếm có về quy hoạch đô thị vào cuối thời phong kiến. Đồng thời, quần thể di tích
cố
đô Huế cũng được xem là một ví dụ nổi bật về một loại công trình xây dựng, một
quần thể kiến trúc hoặc kỹ thuật hoặc một cảnh quan minh chứng cho một (hoặc
nhiều) giai đoạn trong lịch sử nhân loại.
Ø
Tiêu chí công nhận di sản
Quần thể di tích cố đô Huế tiêu biểu cho những
thành tựu về kiến trúc, điêu khắc, thẩm mỹ và sức lao động và sáng tạo cao của con người Việt nam trong suốt một thời gian dài,
đặc biệt là trong nghệ thuật kiến trúc di tích, qui hoạch thành phố và bài trí
cảnh quan, được đánh giá như là “kiệt tác đô thị”, và đã được ghi vào Danh mục Di sản Thế giới của
UNESCO vào năm 1993 theo tiêu chí (Ciii) và (Civ) của Công ước 1972 của UNESCO.
Tiêu chí 3: Huế biểu trưng cho sự thể hiện nổi bật về uy quyền của một đế chế phong
kiến đã mất của Việt Nam vào thời kỳ hưng thịnh của nó vào đầu thế kỷ 19
-Cố đô Huế là Kinh thành của các đời vua Nguyễn kể từ năm 1802 (Vua Gia
Long) cho tới năm 1945. Lịch sử phát triển của Cố đô Huế gắn liền với lịch sử
phát triển của triều đại Nguyễn trong lịch sử Việt Nam.
-Quần thể di tích cô đô Huế bao gồm nhiều công trình khác nhau, từ thành
quách cho tới lăng tẩm, đền miếu, chùa chiền … thể hiện rõ nét đời sống vương
triều và kinh thành Việt Nam một thời hưng thịnh.
-Nhiều công trình kiến trúc cổ tại Huế thể hiện cho kiến trúc kinh thành còn lại duy nhất
ở nước ta (Hồ Quyền, Đàn Nam Giao …) thể hiện
sự hưng thịnh của triều đại Nguyễn. Tiêu chí 4:
Quần thể di tích Huế là một
điển hình nổi bật của một kinh đô phong kiến phương Đông
-Kiến trúc hài hòa giữa kiến trúc kinh thành cổ phương Đông (các vòng
thành, cổng thành, vi trí phù hợp với phong thủy) với các đặc điểm truyền thống
Việt Nam, kết hợp hài hòa với thiên nhiên (lấy thiên nhiên, sông, núi làm thành
những đặc trưng về kiến trúc của kinh thành như núi Ngự bình, Sông Hương, các
cồn trên sông).
-Các công trình có giá trị về nghệ thuật xây dựng và mỹ thuật đặc sắc,
thể hiện sự kết hợp và học hỏi các kiểu kiến trúc, mỹ thuật khác nhau.
-Là mô hình kinh thành đầu tiên ở Đông Nam Á có mô hình kiến trúc kiểu
Vauban (Pháp) được kết hợp hài hòa.
-Quần thể kiến trúc phong phú và còn khá nguyên vẹn, thể hiện rõ nét
những giá trị tinh thần, văn hóa, lịch sử, kiến trúc, thẩm mỹ của kinh thành
triều Nguyễn.83
1.2.
Phố cổ Hội An
Ø Mô tả về Phố cổ Hội An.
Phố
Cổ Hội An được ghi danh trong danh sách di sản văn hóa thế giới được xác định
là khu vực nằm trên bờ sông Thu Bồn, trên một diện tích 0,3 km2 (300x1000m).
Khu Phố Cổ nằm giữa 3 con sông với những dẫy phố chạy dài Bắc – Nam dọc theo
dòng sông và những đoạn phố và ngõ (kiệt) cắt ngang hướng ra dòng sông Thu Bồn.
Nằm trong khu phố là những cửa hàng, cửa hiệu, nhà cổ và những công trình tín
ngưỡng như chùa, đền, hội quán, nhà thờ họ; một bến phà và chợ.
Hơn
1200 di tích kiến trúc nghệ thuật ở Hội An bao gồm nhà ở, nhà thờ tộc, đình,
hội quán, chùa, nhà thờ - thánh thất, cầu, giếng, chợ, lăng - miếu và mộ, cùng
hàng ngàn di vật nhiều chủng loại quý hiếm của nhiều thời đại đã được phát hiện
trong lòng phố cổ, lòng sông, tại các làng ngoại ô… thể hiện một giá trị văn
hóa đặc biệt, chứng minh sự sinh tồn, phát triển và giao lưu văn hóa mạnh mẽ
đặc biệt trong thế kỷ từ XVI-XIX. Hội An mang trong mình một kiến trúc đô thị
cổ Việt Nam, hội tụ những yếu tố của nghệ thuật truyền thống, với sự giao thoa
hài hòa kiến trúc, nghệ thuật nước ngoài. Là nơi tụ cư, hợp cư cùa người dân từ
nhiều vùng đất, nhiều quốc gia, dân tộc, qua nhiều thời kỳ Hội An cũng ngưng
tụ những giá trị văn hóa phi vật thể giầu bản sắc, thể hiện qua những
những nghệ thuật, tri thức dân gian, lễ hội, tập quán, ẩm thực hay qua chính
lối sống hàng ngày. Với hàng nghìn người dân hiện đang, Hội An được xem là một
« bảo tàng sống » về kiến trúc và
lối sống đôi thị.
Ø
Tuyên bố về giá trị nổi bật của di sản Hội An
Phố cổ Hội An là hình mẫu đặc biệt cho cảng chợ ở Đông Nam Á được
bảo tồn hoàn toàn và chặt chẽ. Hội An là đô thị duy nhất của Việt nước giữ
nguyên được hiện trạng. Hầu hết những công trình xây dựng tại Hội An có kiểu
kiến trúc truyền thống trong giai đoạn thế kỷ 18 đến 20 được phân bố trên những
con phố hẹp chạy dài truyền thống.Trong số đó có nhiều công trình tôn giáo (đình, chùa, đền, hội quán…), gắn liền
83 Nguồn: Tư liệu di sản văn hóa phi vật thể, Cục Di sản văn hóa
với
sự hiện diện và phát triển của cộng đồng cư dân của đô thị cảng. Thêm vào đó,
nhiều lễ hội văn hóa độc đáo đã được bảo tồn và được tổ chức hàng năm tại Hội
An. Lối sống truyền thống, tôn giáo, phong tục, ẩm thực phố cổ được bảo tồn.
Mặt khác, trung tâm phố cổ được bảo bọc (trong bán kính 3-5km2) bởi các
môi trường sinh thái – con người đa dạng và độc đáo bao gồm: các làng nghề
truyền thống, môi trường sông- nước- bãi cát- cồn cát.
Ø Tiêu chí công nhận di sản
-
Hội
An là biểu hiện vật thể nổi bật của sự kết hợp các nền văn hóa qua các thời kỳ
trong một thương cảng quốc tế.
(Đó
sự kết hợp của các nền văn hoá bản địa, Việt, Hoa, Nhật và Châu Âu qua 5 thế kỷ
trong một thương cảng quốc tế; thể hiện qua các công trình kiến trúc nghệ thuật bao gồm
nhà ở- hiệu buôn, các công trình tôn giáo- tín ngưỡng truyền thống, cùng nhiều
loại hình văn hóa phi vật thể nguyên gốc như lễ hội, lối sống truyền thống, tôn
giáo tín ngưỡng, phong tục tập quán; thể hiện được bản sắc văn hoá riêng có bởi sự hội tụ các nền văn hoá các tộc người sinh sống tại Hội An
trong lịch sử nhiều thế kỷ)
-
Hội
An là điển hình tiêu biểu về một cảng thị Châu Á truyền thống được bảo tồn một
cách hoàn hảo.
(Đây là một cảng thị Châu Á truyền thống được bảo tồn một cách hoàn
hảo; được bao bọc bởi môi trường sống và thiên nhiên bao gồm các làng nghề thủ
công truyền thống, sông, biển, bờ biển, bãi bồi và đảo. Tất cả các công trình ở
Hội An như nhà cổ, đình, chùa, miếu tiêu biểu cho sự hình thành và phát triển
của phố cảng. Con người vẫn sinh sống trong các công trình này và vẫn giữ gìn
lối sống truyền thống, tôn giáo tín ngưỡng, phong tục tập quán và những món ăn
xưa)
Hội An hiện có 1360 di tích. Trong đó, theo thống kê hiện có hơn 1.273
di tích kiến trúc nghệ thuật, bao gồm nhà ở, nhà thờ tộc, đình, hội quán, chùa,
nhà thờ - thánh thất, cầu, giếng, chợ, lăng - miếu và mộ. Một số di tích tiêu
biểu, có khả năng thu hút khách cao được thể hiện ở bảng (xem Phụ lục 1e)
1.3. Khu di tích Mỹ Sơn
Khu
di tích Mỹ Sơn đã được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng khu di tích kiến trúc nghệ
thuật quốc gia năm 1979 và đã được UNESCO công nhận là Di Sản Văn hóa Thế giới
ngày 24 tháng 12 năm 1999. Hiện tại Mỹ Sơn nằm dưới sự quản lý của Ban Quản lý
Di tích và Du lịch Mỹ Sơn, trực thuộc UBND Huyện Duy Xuyên, Tỉnh Quảng Nam.
Ø
Khái quát về lịch sử Khu di sản văn
hóa thế giới Mỹ Sơn (Khu DSVHTG)84
Khu DSVHTG Mỹ Sơn là một quần thể kiến trúc đền tháp cổ của dân tộc Chăm Pa,
thuộc xã Duy Phú, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Đà Nẵng khoảng
68km về phía Tây Nam theo đường bộ. Mỹ Sơn nằm lọt trong một thung lũng, bao xung quanh là núi và dòng sông Thu Bồn
ở phía trước mặt, cách kinh đô Trà Kiệu 10km
về phía,… Mỹ Sơn từng là trung tâm tín ngưỡng ấn của vương quốc Chăm Pa, có
niên đại từ thế kỷ thứ IV-XIII.
Các giá trị văn hóa lịch sử của Mỹ Sơn biểu hiện qua nghệ
thuật kiến trúc và điêu khắc của các công trình kiến trúc, thể hiện đời sống văn hóa,
nghệ thuật và tín ngưỡng của người dân Chăm Pa qua các thời kỳ… Mặc dù Mỹ Sơn
bị tàn phá nặng nề bởi bom đạn trong chiến tranh, những dấu vết còn lại đến
ngày nay quá ít ỏi so với những gì tồn tại ở đây ngày trước,
nhưng Mỹ Sơn vẫn là một trong
những quần thể di tích kiến trúc thuộc
loại lớn nhất và có giá trị nhất trong di sản văn hóa Chăm.
Ø
Tuyên bố về giá trị nổi bật
Mỹ
Sơn là thung lũng được bao quanh bởi núi, được chọn làm trung tâm tôn giáo tôn
nghiêm của Vương quốc Chăm Pa. Thánh địa Mỹ Sơn có những công trình điêu khắc
và kiến trúc Chăm nổi tiếng Nhất tại Việt Nam, gắn liền với đời sống tâm linh
và là minh chứng bằng hiện vật cho lịch sử và tư tưởng của dân tộc Chăm. Tôn giáo cổ xưa nhất của
dân tộc Chăm gắn với những truyền thuyết cổ là tôn giáo đa thần.
Tháp Mỹ Sơn A1 với độ cao 24m bao quanh bởi 6 tháp phụ nhỏ, được xây
dựng vào thế kỷ thứ 10 được xem là một kiệt tác về kiến trúc của thế giới.
Nhiều đền tháp và công
84 Nguồn:
1. Kế hoạch quản lý và phát triển du lịch tại khu di sản văn hóa Mỹ Sơn;
2. Trần Kỳ Phương, Bài giảng
cho lớp Hướng dẫn viên di sản tại Mỹ Sơn, tháng 11/2011.
trình kiến trúc tại Mỹ Sơn đã bị chiến tranh tàn phá. Tuy vậy những di tích còn lại vẫn có
thể hiện những đặc trưng đặc sắc của nghệ thuật và văn hóa Chăm.
Trong nhiều
thiên niên kỷ, các nền văn hóa tại châu Á phát triển với các điều kiện và đặc
trưng khác nhau mà điển hình là văn hóa lúa nước. Tuy vậy các nền văn hóa này
vẫn có mối liên hệ trao đổi trong tiến trình phát triển. Khu vực Đông Nam Á,
bao gồm có Việt Nam chịu ảnh hưởng của hai nền văn hóa lớn là Ấn Độ và Trung
Hoa. Mỹ Sơn với những đặc sắc về kiến trúc, là di sản của văn hóa Chăm, một
trong kiểu thức “Ấn độ hóa” tại khu
vực Đông Nam Á.
Mỹ Sơn đã được hàng trăm nhà nghiên cứu của Việt Nam và thế giới đến
tìm hiểu và khám phá. Hàng nghìn công trình nghiên cứu khác nhau đã được thực
hiện về các khía cạnh kiến trúc, nghệ thuật, kỹ thuật, công nghệ, lịch sử và
văn hóa Chăm tại Mỹ Sơn đã được công bố. Tuy vậy những nghiên cứu này vẫn xem
như chưa đầy đủ để hiểu hết những giá trị văn hóa tại Mỹ Sơn. Mỹ Sơn cũng là
điểm du lịch hấp dẫn cho những khách du lịch muốn tìm hiểu, khám phá về lịch
sử, văn hóa.
Mỹ Sơn đáp ứng những yêu cầu của một di sản đảm bảo tính chân xác về
vật liệu và thiết kế. Kể từ khi những
nhà khoa học người Pháp phát hiện, nghiên cứu cho tới hiện nay, Mỹ Sơn đã và
đang được quản lý và bảo tồn nhằm đảm báo tính chân xác và nguyên vẹn. Bên cạnh những hoạt động
nghiên cứu khoa học để đánh giá và tìm hiểu giá trị văn hóa của Mỹ Sơn, các hoạt động bảo tồn Mỹ Sơn đã có nhiều
kết quả. Cùng với đó là các hoạt động du lịch đang ngày
càng mở rộng một cách có kiểm soát.
Ø Tiêu thức công nhận Mỹ Sơn là di sản văn hóa thế giới
Hội
nghị lần thứ 23 của Ủy ban Di sản Thế giới họp tại Marrakesh (Morocco) ngày 01
tháng 12 năm 1999 đã công nhận Khu Di tích Chăm Mỹ Sơn là Di sản văn hóa thế giới với tiêu chí:
(ii) : Là điển hình nổi bật về sự giao
lưu văn hóa với sự hội nhập vào văn hóa bản địa. Những ảnh hưởng văn hóa bên ngoài, đặc biệt là nghệ thuật
kiến trúc Ấn Độ giáo từ tiểu lục địa Ấn Độ
(iii) : Phản ảnh sinh động tiến trình
phát triển của lịch sử văn hóa Champa trong lịch sử văn hóa Đông Nam Á.
Ø Những đe dọa với di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn
- Sức ép về phát triển
Kể
từ năm 1980 tới nay mặc dù khu vực các đền tháp tại Mỹ Sơn được quan tâm bảo vệ
nhưng tại những khu vực xung quanh, những hoạt động làm dẫy, khai thác rừng vẫn
tiếp tục diễn ra, dẫn tới tình trạng xói mòn trong khu vực. Một điểm lợi là Mỹ
Sơn nằm xa khu vực dân cư nên không chị ảnh hưởng nhiều của quá trình phát
triển địa phương. Tuy vậy có thể thấy khu vực dân cư đang có xu hướng tiến tới
gần khu di sản. Trong khi đó việc giao đất trồng rừng ngay sát, thậm chí trong
khu bảo vệ di sản đã được thực hiện từ trước.
- Sức ép về môi trường
Do
đặt xa nơi dân cư và sản xuất công nghiệp, DSVHTG Mỹ Sơn không chịu sự tác động ô nhiễm công nghiệp. Mỹ Sơn không
chịu tác động xâm lấn cho đất ở và canh tác của người dân. Địa hình tại Mỹ Sơn
cũng không thuận lợi cho việc trồng lúa và canh tác khác. Trong khi đó các
chương trình về xóa đói giảm nghèo, chương trình trồng rừng của nhà nước đã được thực hiện trong nhiều
năm qua, tác động có tính tích cực trong việc nâng cao chất lượng môi trường
tại khu vực Mỹ Sơn và lân cận
- Các thảm họa thiên nhiên (động đất, lụt lội, cháy…)
Về
cơ bản, không có động đất tại khu vực Mỹ Sơn và Tỉnh Quảng Nam nói chung. Gần
đây có một số động đất xảy ra trên diện hẹp tại một số địa phương khác trong
Tỉnh. Tuy vậy nhiều khả năng đây là những động đất xảy ra do tác động của việc
xây các hồ thủy điện và ít có khả năng ảnh hưởng tới khu vực Mỹ Sơn. Lụt lội
lớn thường xảy ra từ đầu tháng 10 tới giữa tháng 11. Trận lụt lịch sử gần đây
năm 1939 đã tàn phá tháp A9. Năm 1939, một đập nước đã được xây dựng nhằm lái
dòng chảy của suối Khe Thẻ xa khỏi khu
vực các đền tháp. Tuy vậy lụt lội vẫn xảy ra mà tiêu biểu là trận lụt lớn năm
1946. Trong những năm qua, một số dự kiến và công trình đã được thực hiện nhằm
tìm biện pháp phòng tránh và khắc phục lụt lội và hậu quả của nó trong khu vực
Mỹ Sơn. Những đe dọa về cháy rừng chưa xảy ra do việc quản lý tốt của Ban quản
lý cũng như phối hợp nhịp nhàng với chính quyền địa phương. Tuy vậy nguy cơ vẫn không phải đã được loại
trừ
hết do hoạt động thu gom và đốt lá cây của người dân địa phương sau khi thu
hoạch gỗ ở rừng trồng.
- Sức ép từ hoạt động du lịch và du khách
Khách
du lịch tới Mỹ Sơn thường có hoạt động tham quan tìm hiểu văn hóa di sản trong
khoảng thời gian 3-4 tiếng. HIện tại, BQL di sản Mỹ Sơn đã phát triển một số
các dịch vụ du lịch phục vụ nhu cầu ăn uống, mua sắm đồ lưu niệm và nghỉ ngơi
của khách du lịch. Lực lượng bảo vệ được bố trí tại các điểm di tích, giám sát
các hoạt động của khách du lịch tại khu di sản.
Tuy vậy những hoạt động du lịch cũng không khỏi gây ra những sức ép tới
Mỹ Sơn. Khách tham quan tại khu di sản có thể trèo, dẫm đạp lên khu di tích gây
ra những nguy cơ đối với khu di tích. Bản thân số lượng khách du lịch lớn đi
lại trong khu di sản cũng gây những ảnh hưởng nhất định. Những hạn chế về hiểu
biết văn hóa của du khách cũng gây ra những tác động không tốt trên cả khía
cạnh vật chất của khu di sản cũng như khía cạnh tâm linh của khu di sản. Những
hành động vô ý thức, đặc biệt của đối tượng khách du lịch trẻ, học sinh cũng là
những đe dọa tiềm ẩn đối với Mỹ Sơn.
1.4. Khu Trung tâm Hoàng thành Thăng Long – Hà
Nội
Khu di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long trở thành Di sản
Thế giới thứ 900 được UNESCO công nhận. Tổng giám đốc Trung tâm Di sản Thế giới
Francesco Bandarin phát biểu: “Thay mặt
UNESCO, tôi chúc mừng các bạn về ghi nhận tuyệt vời này. Hoàng thành Thăng Long minh chứng cho lịch sử của các bạn và là
một di sản đại diện cho cả nhân loại”.
Ø
Trung tâm quyền lực, nơi giao thoa các nền văn
hóa
Khu
di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long bao gồm cả bộ phận di tích khảo cổ học
phát lộ trong lòng đất và bộ phận di tích trên mặt đất trong thành cổ Hà Nội,
trải dài lịch sử 13 thế kỷ của cơ quan quyền lực, trong đó có gần 10 thế kỷ của
Cấm thành Thăng Long và trục trung tâm của thành Hà Nội. Gs Phan Huy Lê, Chủ
tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam cho rằng: giá trị lịch sử nổi bật của khu di
tích là bề dày lịch sử của một trung tâm chính trị, trung tâm quyền lực mà cho
đến nay vẫn giữ vai trò trung tâm của nước Việt Nam hiện đại, vẫn nằm trong trung tâm chính trị Ba Đình của thủ đô Hà Nội.
Trên
thế giới, có nhiều kinh thành có lịch sử trên nghìn năm, nhưng thủ đô một nước
hiện nay có bề dày lịch sử với vai trò trung tâm quyền lực gần 13 thế kỷ, trong
đó có gần nghìn năm gần như liên tục là quốc đô thì rất hiếm. Tính liên tục và
lâu dài của một trung tâm quyền lực
cho đến ngày nay, đó là đặc điểm và giá trị lịch sử nổi bật của Khu trung tâm
Hoàng thành Thăng Long.
Suốt chặng đường dài lịch sử, đặc biệt từ đầu thế kỷ XI đến cuối thế kỷ
XVIII, với vai trò trung tâm của
Hoàng thành Thăng Long, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của quốc gia, khu
di tích là nơi tập hợp nhiều sản phẩm cao cấp nhất của nền kinh tế, nơi hội tụ
và kết tinh những giá trị của văn hóa dân tộc. Trong lịch sử, Thăng Long - Hà
Nội cũng như Khu di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long là nơi gặp gỡ và giao
thoa của nhiều nền văn minh phương Đông và thế giới. Trong số di vật tìm thấy,
có tiền đồng mang niên hiệu Trung Hoa, đồ gốm sứ
Trung Hoa, những
mảnh bình gốm men
xanh lam vùng Tây Á (gốm
Islam), gốm Hizen của Nhật Bản...
Ø
Các giá trị nổi bật toàn cầu
Theo
Gs Phan Huy Lê, sau khi phát lộ và sau một thời gian nghiên cứu, từ năm 2004,
nhiều chuyên gia trong nước và quốc tế đã nhận thấy giá trị mang ý nghĩa toàn
cầu của Khu trung tâm Hoàng thành Thăng Long. Với sự trợ giúp và tư vấn của các
chuyên gia quốc tế, hồ sơ đề cử Di sản Thế giới của Khu Trung tâm Hoàng thành
Thăng Long tập trung vào 3 tiêu chí.
-
Khu di tích với bề dày lịch sử
khoảng 13 thế kỷ, trong đó có gần 10 thế kỷ từ khi vua Lý Thái Tổ định đô Thăng
Long đến nay, là nơi diễn ra sự giao thoa nhiều giá trị nhân văn có ý nghĩa
toàn cầu của phương Đông và thế giới, biểu thị trong quy hoạch đô thị, tạo dựng
cảnh quan, trong nghệ thuật kiến trúc, nghệ thuật điêu khắc và kỹ thuật xây
dựng. Trên cơ sở nền văn hóa có cội nguồn bền vững bên trong, các giá trị và
ảnh hưởng bên ngoài được tiếp thu và kết hợp với các giá trị bên trong, được
vận dụng một cách hài hòa phù hợp với điều kiện thiên nhiên và bản sắc văn hóa
dân tộc. Khu di tích với những di tích khảo cổ học mới phát lộ và di trên trên
mặt đất, là những minh chứng về sự giao thoa và dung hợp văn hóa từ các nền văn
minh phương Đông và phương Tây, như ảnh hưởng của Phật giáo, Nho giáo, công
nghệ quân sự phương Tây...
- Tất
cả các di tích, di vật phát lộ trong vùng Cấm thành đều chứng tỏ tính liên tục
và sự hội tụ, kết tinh của một trung tâm văn hóa quốc gia có mối quan hệ giao
lưu rộng rãi với thế giới bên ngoài. Trước đó, khu vực này đã từng là trung tâm
quyền lực của chính quyền đô hộ nhà Đường và sau đó là trung tâm quyền lực của
Đông Dương thuộc Pháp. Khu di tích tiêu biểu cho một truyền thống văn hóa lâu
dài mang tính đại diện và kết tinh của lịch sử, văn hóa Việt Nam.
-
Khu di tích với lịch sử khoảng 13
thế kỷ không phải đã đi vào quá khứ mà còn hiện diện với thủ đô Hà Nội của nước
Việt Nam hiện đại, biểu đạt một quá trình lịch sử và văn hóa với những truyền thống, những giá trị liên hệ trực tiếp
và đang hiện hữu với cuộc sống hiện
nay.
1.5.
Di tích Thành Nhà Hồ
Ngày
27 tháng 6 năm 2011, tại Kỳ họp lần thứ 35 của Ủy ban Di sản Thế giới ở Paris,
Cộng hòa Pháp, Ủy ban Di sản Thế giới đã chính
thức quyết định đưa Di tích Thành
Nhà Hồ (Thanh Hóa) vào Danh mục Di sản Văn hóa và Thiên nhiên Thế giới.
Với tư cách là quốc gia thành viên Công ước UNESCO 1972 về việc Bảo vệ
di sản văn hóa và thiên nhiên của thế giới, đoàn Việt Nam tham dự kỳ họp này có
đại diện của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Ngoại giao, UBND tỉnh Thanh
Hóa cùng một số tỉnh/thành phố có Di sản Thế giới ở Việt Nam.
Là kinh đô của nhà Hồ, Thành được Hồ Quý Ly cho xây dựng vào năm 1397,
còn được gọi là Tây Đô để phân biệt với Đông Đô (Thăng Long - Hà Nội). Sau khi
xây thành, Hồ Quý Ly đã dời đô từ Thăng Long về Tây Đô. 4 bên mặt thành được
bao quanh bằng tường đá với tổng khối lượng đá xây thành khoảng 20.000m3 và gần
100.000m3 đất được đào đắp.
Ngay từ đợt công nhận đầu tiên các di tích có giá trị cao, đặc biệt
quan trọng của đất nước vào năm 1962, Di tích Thành Nhà Hồ đã được Bộ Văn hóa,
Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích cấp quốc gia. Kể từ đó tới nay, đã có
thêm 02 di tích nữa thuộc khu vực này được công nhận cấp quốc gia, là: Đàn Nam Giao và La Thành. Di sản Văn hóa Thế giới Thành Nhà Hồ bao
gồm 3 di tích nói trên cùng với di tích hào thành, các di tích khảo cổ dưới lòng đất, các làng cổ, các di tích chùa đền, hang động,
toàn bộ cảnh quan núi non, sông nước liên quan tới Thành Nhà Hồ. Để trở thành Di sản văn hóa Thế giới,
Thành Nhà Hồ được đánh giá có giá trị nổi bật toàn cầu trên 3 cột trụ chính là:
Ø
Về Tiêu chí giá trị nổi bật toàn cầu
-
Khu di sản Thành Nhà Hồ là biểu
hiện rõ rệt những sự giao thoa trao đổi quan trọng các giá trị nhân văn giữa Việt Nam và các nước trong khu vực
Đông Á, Đông Nam Á vào cuối thế kỷ XIV - đầu thế kỷ XV. Nơi mở đầu cho việc tiếp thu các tư tưởng tích cực
của Nho Giáo thực hành (Trung Quốc) nở rộ từ thời Lê Sơ kéo dài đến đầu thế kỷ
XX. Những tư tưởng ấy kết hợp với các đặc điểm của văn hóa Việt Nam và khu vực
được vận dụng một cách sáng tạo vào
hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam nhằm đưa đất nước đạt tới các thành tựu mới văn
minh hơn, tích cực hơn, đem lại nhiều lợi ích hơn cho người dân, đáp ứng các
yêu cầu đổi mới cấp bách của Việt Nam. Tất cả được thể hiện nổi trội và duy
nhất ở Thành Nhà Hồ trên các phương diện thiết kế cảnh quan đô thị, kiến trúc
thành đá, kỹ thuật xây dựng đá lớn và các ảnh hưởng tác động lẫn nhau nhiều
chiều của khu di sản tới kỹ thuật xây dựng thành quách sau đó ở khu vực Đông Á và Đông Nam Á.
-
Khu di sản vừa là ví dụ nổi bật về
một kiểu kiến trúc Hoàng thành biểu tượng cho quyền lực Hoàng gia tiêu biểu ở
phương Đông, vừa là một pháo đài quân sự bề thế, chắc chắn, uy nghiêm. Thành
Nhà Hồ là biểu hiện tiêu biểu của sự kết hợp hài hòa giữa các công trình xây
dựng và cảnh quan thiên nhiên, tiêu biểu cho sự vận dụng quan niệm xây dựng
theo phong thủy và cảnh quan văn hóa tại khu vực di sản. Kỹ thuật xây dựng đá lớn độc đáo, duy nhất của Việt Nam được
thấy ở đây, đã được kết hợp một cách sáng tạo,
tài tình với truyền thống kỹ thuật và nghệ thuật xây dựng ở Việt Nam, Đông Á và
Đông Nam Á, với một hệ thống thao tác kỹ thuật thủ công liên hoàn như khai thác
đá, gia công đá, vận chuyển các khối
đá nặng từ 10 tấn đến 26 tấn, xử lý móng nền đá, nâng các khối đá lớn
lên độ cao trên 10m, vừa
đảm bảo được công năng kiến trúc vừa đáp ứng yêu cầu mỹ thuật cần
thiết của một đô thành. Kỹ thuật xây dựng thành công các bức tường thành bằng
đá lớn đã phát huy ảnh hưởng của nó tới kỹ thuật xây dựng nhiều tòa thành sau đó ở khu vực, nhưng kỳ vĩ nhất, đặc sắc nhất chỉ có Thành Nhà Hồ vốn được
xem
như một hiện tượng đột khởi “vô tiền khoáng hậu” trong lịch sử xây dựng kiến
trúc thành quách Việt Nam và khu vực.
·
Về tính toàn vẹn và tính xác thực
Khu
di sản đã đáp ứng những yêu cầu cơ bản về tính toàn vẹn, tính xác thực được nêu
trong Hướng dẫn thực hiện Công ước UNESCO 1972 về Bảo vệ Di sản văn hóa và
thiên nhiên Thế giới.
·
Về công tác quản
lý
Ngày
21/9/2010, ủy ban nhân dân tỉnh Thanh Hóa đã có Quyết định số 3341/QĐ-UBND
thành lập Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành Nhà Hồ với chức năng quản lý, bảo vệ
và phát huy giá trị di sản Thành Nhà Hồ. Trước đó, ngày 08/02/2007, Ủy ban nhân
dân tỉnh Thanh Hóa cũng đã ban hành Quy chế quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị
di tích Thành Nhà Hồ và các di tích phụ cận. Những văn bản này cùng với Luật di
sản văn hóa và văn bản hướng dẫn thi hành là cơ sở quan trọng để bảo vệ, quản
lý tốt di tích Thành Nhà Hồ. Tuy nhiên, để bảo tồn bền vững Di sản Thành Nhà
Hồ, chúng ta còn phải tích cực hơn nữa nhằm đưa ra các giải pháp phù hợp trong
công tác quản lý, bảo vệ, gìn giữ sự toàn vẹn và tính xác thực của Di sản theo
quy định của Công ước UNESCO 1972.
Trên
cơ sở đề nghị của Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du
lịch), Thành Nhà Hồ đã được Chính phủ cho phép chuẩn bị hồ sơ kể từ tháng 01
năm 2006. Từ đó tới nay, với sự quyết tâm của các cấp chính quyền cùng nhân dân
tỉnh Thanh Hóa, các Bộ, ngành và các
nhà khoa học của Việt Nam, Thành Nhà Hồ đã chính thức được vinh danh trên toàn
thế giới, thể hiện những bước đi vững chắc của chúng ta trong công cuộc bảo
tồn, phát huy giá trị đối với di tích đặc biệt quan trọng này.85
2. Di sản thiên nhiên và di sản hỗn hợp
2.1. Di sản thiên nhiên Vịnh Hạ Long
Hội nghị lần thứ 18 của Ủy ban Di sản Thế giới họp tại Phuket (Thái Lan) ngày 17 tháng 12 năm 1994 đã công nhận lần thứ
nhất Vịnh Hạ Long là Di sản thiên nhiên thế giới với tiêu chí (vii): về vẻ đẹp cảnh quan, và công nhận lần thứ hai với tiêu chí (viii): về giá trị
85 Nguồn: tư liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
địa
chất tại Hội nghị lần thứ 24 của Ủy ban Di sản Thế giới họp tại thành phố
Cairns, bang Queensland, Australia (ngày 02 tháng 12 năm 2000).
·
Lịch sử hình thành
Vịnh
Hạ Long nằm trong khu vực ngoài khơi Hòn Gai và Cẩm Phả với hàng nghìn hòn đảo
lớn nhỏ. Vịnh được hình thành trong quá trình kiến tạo của vỏ trái đất cách đây
500 triệu năm, đặc biệt vào giai đoạn Caledonian (cách đây 300 triệu năm) và
giai đoạn Hercynian (cách đây 250 triệu năm). Quá trình tạo núi và gãy gập các địa tầng đã tạo nên hình dáng của Vịnh Hạ Long với hàng
nghìn hòn đảo với cá hình dạng khác nhau như ngay này.
Hiện
các dấu tích về quá trình địa chất vẫn còn lưu giữ trên các đảo nổi cũng như
các hang đá trên vịnh, ghi dấu quá trình biến đổi địa chất trong khu vực trong
hàng trăm năm. Quá trình tạo núi cũng
hình thành một cảnh quan ngoạn muc cho Vịnh Hạ Long.
·
Tuyên bố về giá trị nổi bật toàn
câu86
Vịnh Hạ Long được UNESCO hai lần công nhận là DSTNTG về giá trị cảnh quan và địa chất địa mạo.
Vịnh Hạ Long là một tác phẩm điêu khắc hùng vĩ và độc đáo của thiên
nhiên với hàng ngàn hòn đảo lớn nhỏ với nhiều hình dáng khác nhau nhô lên từ
mặt nước biển xanh. Các đảo với những
hình dáng phong phú tạo thành một công viên sống động của đá trên biển. Có đảo
giống như đôi gà hướng mỏ vào nhau (hòn Gà Chọi), đảo giống chú đại bàng đậu
trên mỏm đá rình mồi (hòn Đại Bàng) hay ông già đang ngồi trầm ngâm câu cá (hòn
Lã Vọng)...Hạ Long còn nổi bật với hệ thống hang động đa dạng, phong phú với
nhiều kiểu động khác nhau như động trên cạn, động ngầm, động chân núi. Các hang động tạo ra sự hấp dẫn, cuốn hút người xem
với cấu trúc và vị trí, với cảnh quan phía ngoài động cũng như hệ thống nhũ đá
kỳ thú trong động. Những hang động đặc sắc như Thiên Cung với hệ thống nhũ đá
lộng lẫy, hang Đầu Gỗ với không gian và kết cấu ba khoang kỳ vĩ, hang Sửng Sốt
với lối đi và hệ thống hang động kỳ thú như một “thế giới cổ tích, thần thoại”. Vẻ đẹp của Hạ Long cũng thay đổi theo thời gian và góc nhìn, tạo
86 Tham khảo và trích dẫn từ www.halongbay.com.vn; Kế hoạch quản lý DSTNTG
Vịnh Hạ Long
nên
những bức tranh đa sắc mầu, sống động và khơi dạy cảm hứng của người thưởng ngoạn.
- Giá trị địa chất:
+ Giá trị địa chất khu vực: Vịnh Hạ Long và vùng ven bờ bao gồm nhiều hệ tầng trầm tích lục nguyên
và cacbonat từ nguyên đại Cổ sinh đến Tân sinh (400 triệu năm trở lại đây), ghi
lại những biến cố vĩ đại của các quá trình địa chất khu vực diễn ra trong khu
vực. Nơi đây còn lưu giữ nhiều vết tích của sinh vật cổ dưới dạng hóa thạch,
trong đó có những loài đã bị tuyệt chủng, có giá trị to lớn trong viêc tìm hiểu
lịch sử hình thành và phát triển của trái đất.
+ Giá trị địa chất Đệ tứ: Vịnh Hạ Long lưu dấu các hệ tầng trầm tích Đệ tứ qua các dấu tích trầm
tích của bề mặt thềm biển nâng cao, các bề mặt đồng bằng phân bậc, các hệ thống
thung lũng sông cổ được bảo tồn dưới dạng các luồng lạch kế thừa dưới đáy Vịnh.
Các sự kiện dịa chất Đẹ tứ cũng lưu giữ qua các dấu tích như hệ thống hang động
và trầm tích hang động, các ngấn biển
cổ dưới dạng các hàm ếch và các hệ hầu hà cổ bám trên vách đá. Đặc biệt, Vịnh Hạ
Long thể hiện những biến động giai đoạn Holoxen (cách ngày nay khoảng 11 nghìn
năm) gắn liền với sự phát triển của các nền văn hoá Soi Nhụ, Cái Bèo, Hạ Long.
+ Giá trị địa chất - địa mạo vịnh Hạ Long còn được thấy qua các hang
động được hình thành từ 2.000.000 - 11.000 năm cách ngày nay. Hệ thống hang
động phong phú tại Hạ Long có thể phân thành 3 nhóm chính là nhóm Hang ngầm cổ
(tiêu biểu là: Sửng Sốt, Tam Cung, Lâu Đài, Thiên Cung, Đầu Gỗ, Thiên Long),
nhóm Hang nền Karst (tiêu biểu là:
Trinh Nữ, Bồ Nâu, Tiên Ông, Hang Trống) và nhóm Hang hàm ếch biển (tiêu biểu
là: Hồ Ba Hầm, Hang Luồn).
- Giá trị Địa mạo Karst:
Vịnh
Hạ long cũng đặc trưng với phong cảnh kỳ thú của hệ thốn núi Karst đá vôi
trưởng thành trong điều kiện nhiệt đới ẩm và biển xâm thực với đầy đủ các cấp
bậc cơ bản của địa hình Karst: chóp, tháp (kiểu Phong Tùng và Phong Linh). Kiểu
mẫu Phong Tùng gồm các cụm đồi đá vôi hình chóp nằm kề nhau, điển hình là ở khu
đảo Bồ Hòn và Đầu Bê. Các đảo hình chóp, tháp tách
rời nhau bị nước
biển tràn ngập một phần tạo
nên cảnh
quan
vô cùng đặc sắc được gọi là Phong Linh. Một hệ thống hồ nước mứt như cụm bồ Ba Hầm nằm sâu trong lòng đảo Đầu Bê cũng
được tạo thành bởi quá trình biến làm chìm các phễu Karst.
Bảng 7.1: Hệ thống các hang động đặc trưng của Vịnh Hạ Long87
|
1. Hang nước
ngầm cổ (Old phreatic caves) Hang
Sửn sốt Động Tam Cung Động Lâu Đài Động Thiên Cung Hàng Đầu Gỗ Động Hoàng
Long Động Thiên
Long |
2. Hang
chân động (Karstic
foot caves) Hang
Trinh Nữ tại Hòn Xác Khô tại
Hòn số 152 tại Hòn Vũng Ba Cua
Hang Bồ Nâu Hang Tiên Ông Hang Trống |
3. Hang
khe biển (marine
notch cave) Hồ Ba Hầm Hang Luồn tại Hòn Vũng
Hà tại Hòn Bo Hung tại Đảo Cong Do |
|
Hang du lịch |
Động Khảo cổ |
Hang dơi |
|
Động Thiên
cung Hang Đầu Gỗ Hang Sửng Sốt Động Tam Cung Hang Bồ Nâu |
Động Hoàng
Long Hang Tiên Ông tại Hòn Vũng Ba Cua |
Hang Sửng Sốt
Hang Trinh Nữ tại Hòn Vũng Ba Cua
Đồng Hoàng Long Hang Bồ Nâu Hang Đầu gỗ |
·
Tiêu chí VII : chứa đựng giá trị ngoại hạng toàn cầu về mặt thẩm mĩ.
-
Cảnh quan Vịnh Hạ Long với hàng
nghìn đảo lớn nhỏ nổi lên trên mặt nước biển xanh phẳng lặng tạo ra một khung
cảnh đặc sắc, sống động mà không đâu có được.
87 Nguồn: Hồ sơ đăng ký di sản thiên nhiên thế giới lần 2, Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du
lịch.
-
Hệ thống hang động phong phú, đa
dạng với nhiều kiểu hang khác nhau với nhiều kiến trúc, canh quan tạo ra những
địa điểm kỳ thú, hấp dẫn người thưởng ngoạn.
·
Tiêu
chí thứ VIII: là ví dụ nổi bật đại diện cho các giai đoạn của lịch sử Trái Đất,
bao gồm bằng chứng sự sống, các tiến triển địa chất đáng kể đang diễn ra trong
quá trình diễn biến của các kiến tạo địa chất hay các đặc điểm địa chất và địa
văn.
Biện luận cho tiêu chí:
-
Vịnh Hạ Long là một công viên đá
ghi lại những trầm tích đá được hình thành qua những biến động địa chất từ 400
triệu năm trở lại đây, có nhiều ý nghĩa trong nghiên cứu lịch sử phát triển của
trái đất.
-
Nhiều dấu tích hóa thạch của các
sinh vật cổ được lưu giữ trong các trầm tích đá Hạ Long là bảo tàng hấp dẫn cho
những nghiên cứu về tiến hóa và phát triển sinh học.
-
Vịnh Hạ Long còn lưu giữ những dấu
tích của các nền văn hóa từ 11.000 năm trở lại đây, cho phép tìm hiểu lịch sự
biến động của đại chất địa mạo với quá trình phát triển của lịch sử ngoài người.
2.2. Di sản thiên nhiên Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ
Bàng
Vườn
Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng nằm ở phía tây huyện Bố Trạch, giáp với biên giới
nước Cộng Hòa Dân Chủ Nhân Dân Lào, cách thị xã Đồng Hới 40Km theo hướng Tây
Bắc và cách Thủ đô Hà Nội 500Km về phía Nam. Ranh giới của vườn nằm trong khu
vực giáp với nước CHDCND Lào (phía Tây), giáp xã Thượng Hóa huyện Minh Hóa
(phía Bắc), giáp xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh (phía Đông và Đông Nam). Vườn
quốc gia chung ranh giới với khu bảo tồn thiên nhiên Hin Namno về phía Lào,
cũng là khu vực đang được đề cử là khu di sản thiên nhiên thế giới.
Ø
Tuyên bố về giá trị nổi bật toàn cầu của DSTNTG Phong Nha - Kẻ Bàng
-
Phong Nha - Kẻ Bàng là khu vực núi
đá Karst đặc trưng và có giá trị nhất của Đông Nam Á và thế giới.
-
Phong Nha đang nắm giữ những bằng
chứng về lịch sử trái đất vô cùng ấn tượng, có ý nghĩa rất quan trọng trong
nhân thức của con người về lịch sử địa chất, địa mạo và địa thời gian của khu
vực.
-
Phong Nha là một phần thuộc cao
nguyên rộng lớn là một trong những những ví dụ điển hình và nổi bật nhất về địa
mạo đá vôi phức tạp ở khu vực Đông Nam Á. Kiến tạo đá vôi của VQG Phong Nha -
Kẻ Bàng hình thành từ Kỷ Đại cổ sinh (cách đây khoảng 400 triệu năm) và đây
được xem là khu vực núi đá vôi cổ nhất ở châu Á. Đây là một trong những hệ sinh
thái núi vôi nổi tiếng bậc nhất thế giới với hệ thống cảnh quan hùng vĩ, đại
mạo đá vôi phức tạp, hơn 104km các hang động và các dòng suối ngầm.
-
Quá trình biến đổi địa chất dẫn tới
tới sự hình thành đa dạng các kiểu hang động khác nhau ở khu di sản, bao gồm
các dòng sông ngầm, hang động khô, hang động bậc thang, hang động treo, hang
động hình cây và các hang động giao nhau. Trong hàng tăm hang động đã, đang và
tiếp tục được phát hiện tại Phong Nha - Kẻ Bàng, nổi bật nhất là động Phong
Nha, với một dòng sông ngầm dài 44,5km chảy trong lòng động, Động Thiên Đường
dài trên 32km với 14 km hang khô rộng lớn, Động Sơn Đoòng là loại động khô lớn
nhất thế giới. Hệ thống hang động chứng minh cho những tiến trình, chiều hướng
và sự kiện đại chất tại vùng đá vôi rất cổ ở các thời kỳ, những thay đổi trong
tuyế sông nghầm, chế độ hòa tan cũng như những bất thường khác.
Ø
Giá trị nổi bật toàn cầu đang tiếp tục đề nghị công nhận năm
2013
Ngoài những giá trị nổi bật về địa chất và địa mạo đã được
công nhận là DSTNTG UNESCO, VQG Phong Nha - Kẻ Bàng còn có những giá trị to lớn về sinh thái
và sinh học (tiêu chí IX) và ý nghĩa quan trọng về đa dạng sinh học và bảo tồn
những loại đang bị đe dọa (tiêu chí X) đang được tiếp tục đề nghị
UNESCO công nhận là DSTNTG. Những giá trị nổi bật bao gồm :
-
Phong Nha - Kẻ Bàng là một mẫu điển hình về đa dạng sinh học của vùng sinh thái dãy
Trường Sơn, là nơi được xác định là một trong 200 trung tâm có giá trị đặc biệt
về đa dạng sinh học trên thế giới (WWF, 2000). Hơn nữa, Phong Nha và Kẻ Bàng
được Tổ chức Bảo tồn Chim quốc tế đánh giá là 2 trong số 60 vùng chim quan
trọng của Việt Nam (BirdLife, 2005).
-
Phong Nha - Kẻ Bàng chứa đựng tính
đa dạng của các hệ sinh thái tự nhiên, bao gồm các hệ sinh thái rừng trên núi
đá vôi, hệ sinh thái rừng trên núi đất và vùng chuyển tiếp, hệ sinh thái sông suối, hệ sinh thái hang động và các hệ sinh thái thứ sinh. Đây là một bộ
máy
hoàn chỉnh cho quá trình đồng tiến hóa của động vật, thực vật tạo thành những
mắt xích và mạng lưới thức ăn bền vững trong môi trường tự nhiên. Đa dạng sinh
học và môi trường sống của các loài trong khu vực chính là các bằng chứng khoa
học để kiểm nghiệm giả thuyết phát sinh các loài động thực vật trong quá trình
phát triển lích sử cảu trái đất.
-
VQG Phong Nha- Kẻ Bàng có kiểu rừng
độc nhất không tìm thấy ở bất kỳ nơi nào khác
trên trái đất là rừng nhiệt đới thường xanh chủ yếu cây lá kim với ưu thế loài
bách xanh núi đá Calocedrus rupestris và
dưới tán là các loài Lan hài vệ nữ Paphiopedilum
spp phân bố trên núi đá vôi ở độ cao trên 700m-1000m. Ngoài ra, VQG còn có
15 kiểu rừng đã được xác định đã đem lại tính đa dạng của các hệ sinh thái,
trong đó có kiểu rừng có tầm quan
trọng quốc tế đó là kiểu rừng thường xanh trên núi đá vôi.
-
Phong Nha - Kẻ Bàng là một mẫu điển hình về những
trị của các hệ sinh thái núi đá vôi trên thế giới, có ý nghĩa toàn cầu
đối với bảo tồn đa dạng sinh học. Cho đến nay, đã xác định sự có mặt của 2.651
loài thực vật bậc cao có mạch, 735 loài động vật có xương sống, 369 loài côn
trùng. Chúng hầu hết là các loài bản địa tự nhiên trong khu vực. Trong số đó có tới 116 loài thực vật và
129 loài động vật được ghi trong sách đỏ Việt Nam. Có tới 28 loài động thực vật
có giá trị kinh tế và khoa học cao đang bị đe dọa nguy cấp ở mức toàn cầu..
-
Sự đa dạng về sinh cảnh núi đá vôi,
hang động, núi đất… là điều kiện lý tưởng cho
9/21 loài linh trưởng (43% linh trưởng của Việt Nam) sinh sống. Có 3
loài linh trưởng đặc hữu của dãy Trường Sơn là Voọc hà tĩnh, Voọc vá chân nâu,
Vượn bạc má, trong đó có 1 phân loài là Voọc hà tĩnh đặc hữu hẹp chỉ tìm thấy ở
vùng núi đá vôi Phong Nha- Kẻ Bàng và vùng lân cận.
-
Với diện tích núi đá vôi và thảm
thực vật rừng nguyên sinh rộng lớn đã tạo ra cho khu hệ Dơi của VQG đa dạng
nhất ở Việt Nam với 46 loài, chiếm 43% tổng số loài của Việt Nam. Như vậy, VQG
là một trong những điểm có tiềm năng lớn nhất Việt Nam và thế giới về bảo tồn
các loài Dơi.
-
Đặc điểm về vị trí địa lý đã tạo
cho Phong Nha - Kẻ Bàng trở thành một địa điểm quan trọng đối với công
tác bảo tồn các loài sinh vật đặc hữu.
VQG là nơi có mặt
của 419 loài
thực
vật đặc hữu của Việt Nam (trong đó có 28 loài Lan), trong đó có 2 loài mới đặc
hữu rất hẹp, chỉ thấy ở VQG và các khu vực núi đá là Bách xanh núi đá Calocedrus rupestris và Oligoceras eberhardtii. Có tới 41 loài
động vật đặc hữu cho dãy Trường Sơn, trong đó có 30 loài đặc hữu cho Việt Nam, đặc biệt có tới 23 loài đặc hữu hẹp mới chỉ tìm thấy ở VQG.
-
Các nhà khoa học khẳng định rằng VQG Phong Nha Kẻ bàng chắc chắn còn nhiều
tiềm ẩn lý thú về đa dạng sinh học cho công tác nghiên cứu khoa học.
Bằng chứng là chỉ trong vòng 10 năm
trở lại đây các nhà khoa học đã phát hiện 1 loài thực vật, 1 loài chim, 6 loài
bò sát, 1 loài lưỡng thê, 12 loài và phân loài cá, và 2 loài bướm mới cho khoa
học. Không một khu bảo tồn nào gây được sự chú như Phong Nha- Kẻ Bàng đối với các
nhà sinh học vào cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI.
-
Những giá trị đa dạng sinh học cũng
như những giá trị tiềm ẩn của VQG Phong Nha- Kẻ Bàng sẽ trở thành dịch vụ khoa
học quý báu cho công tác bảo tồn thiên nhiên, phát triển du lịch và phát triển
kinh tế xã hội. Bảo tồn di sản Phong Nha- Kẻ Bàng chính là nhiệm vụ quan trọng
không chỉ của Việt Nam mà đối với toàn nhân loại.
-
Vườn quốc gia còn là nơi có lịch sử
lâu dài chứng minh những bản sắc văn hóa của hai tộc người Arem và Rục, hai
trong số các tộc người có dân số ít nhất ở Việt Nam và trên thế giới.
Ø
Tiêu chí công nhận DSTNTG Phong
Nha - Kẻ Bàng
Năm
2003, VQG Phong Nha - Kẻ Bàng được công nhận là DSTNTG với một tiêu chí sau :
-
Tiêu chí (viii) :Là một mẫu chuẩn nổi bật hiện diện cho
các giai đoạn chính của lịch sử trái đất, bao gồm các quá trình địa chất đang
tiếp diễn có ý nghĩa quan trọng.
Một số luận giải cơ bản cho tiêu chí này là :
+
Khu vực có cấu trúc phức tạp với nhiều loại đá khác nhau như: đá vôi
(limestone), sa huỳnh (sandstone), sa huỳnh thạch anh (quartzitic sandstone),
diệp thạch (shale), bột kết (siltstone), đá si-lic (siliceous limestone), đá
marl, granite, diorite, granodiorite, aplite, pegmatite … thể hiện tính đa dạng và lịch sử phát triển lâu dài của vỏ trái đất từ kỷ
Ordovic đến nay, trải qua 5 kỳ kiến tạo lớn,
tương ứng với 5 giai đoạn tiến hóa của địa chất
thế giới là :
-Giai đoạn Ordovic
muộn - Silur (463.9 - 430 triệu
năm: O3-S1).
-Giai đoạn từ Devon giữa đến Devon muộn (386-362,5 triệu năm: D2-D3)
-Giai đoạn Carbon
- Permi (362,5
- 245 triệu năm C-P)
-Giai đoạn tạo núi Mezozoi
(Trias, Jura, Creta:
T, J, K)
-Giai đoạn Kainozoi (36 triệu năm - 4 nghìn năm P,N,Q)
+
Các quá trình địa chất nội - ngoại sinh phức tạp đã và đang diễn ra từ Trias
đến nay, tạo nên sự đa dạng của địa
hình và địa mạo khu vực:
-Địa
hình phi Karst: đồi núi thấp, đỉnh tròn, các bề mặt san bằng, các thềm mài mòn
- tích tụ dọc thung lũng sông Son, sông Chày và phân bố ven rìa khối đá vôi
trung tâm.
-Địa
hình chuyển tiếp, có sự xen kẽ phức tạp giữa các khối đá vôi và địa hình lục nguyên.
-Địa
hình Karst đặc trưng cho Karst cổ nhiệt đới được hình thành chủ yếu trong Kainozoi chiếm khoảng 2/3 diện tích vùng
di sản tạo nên một hoang mạc đá vôi lớn nhất thế giới
+
Các quá trình địa chất nội - ngoại sinh phức tạp đã và đang diễn ra từ Trias
đến nay, tạo nên sự đa dạng của địa
hình và địa mạo khu vực. Điển hình là hệ thống các nếp gẫy và hệ thống hang
động.
Ngoài tiêu chí về địa chất địa mạo, Phong Nha được xem là tiềm năng cho
việc đề cử 02 tiêu chí tiếp theo về đa dạng sinh học và sinh thái. Cụ thể là :
-
Tiêu chí (ix): Giá trị nổi bật
toàn cầu cho các quá trình sinhthái và sinh học đang diễn ra trong tiến trình
tiến hoá và phát triển của các hệ sinh thái trên cạn, hệ sinh thái nước ngọt,
hệ sinh thái dưới mặt nước và các quần thể động thực vật ở các hệ sinh thái
này.
Một số luận giải cơ bản cho giá trị này là :
-Vườn
Quốc gia PNKB bảo vệ một phần lớn rừng trên núi đá vôi, một trong những dải
rừngđược bảo tồn tốt nhất ở khu vực trung Trường Sơn. Đây là vùng cảnh quan
quantrọng của dãy Trường Sơn có ý nghĩa toàn cầu theo Global 200 với hệ sinh thái rất
đặc trưng và đa dạng.
+
Tồn tại nhiều loại xương sống đặc hữu và gần đặc hữu tập trung nhất trên đất
liền mà không tìm thấy ở bất cứ nơi đâu;Nhiều loại đặc trưng của vùng núi đá
vôi Trung Đông Dương, đặc hữu của dẫy Trường Sơn đa dạng bậc nhất trong dải núi
đã vôi dãy Trường Sơn ;
+ Là trung tâm đối với công tác bảo tồn cá
loài linh trưởng và chim đặc trưng của vùng đá vôi vàđặc hữu đất thấp Miền
Trung (Stattersfield và cộng sự 1998)như Khướu đá mun(Stachyris herberti), Chào
mào trọc đầu (Pycnonotus hualon) và Chích đá vôi (Phylloscopuscalciatilis).
Trong số các loài này, Chào mào trọc đầu và Chích đá vôi là các loài mới
đượccông bố cho khoa học, Chào mào trọc đầu được ghi nhận năm 2009 còn Chích đá
vôi đượcghi nhận năm 2010.
+ Tồn tại một số loài sinh vật nguyên sinh hoặc các loài sinh vật cổ
còn sót lạimới được phát hiện trong thời gian gần đây mà có ít hoặc không có
các loài họhàng, trong đó có Thỏ vằn (Nesolagus timminsi) và Chuột đá Trường
Sơn (Laonastesaenigmamus). Đặc biệt, loài Chuột đá Trường Sơn, được xem là loài
Lazarus (là loài đượcxem là đã tuyệt chủng bỗng nhiên
xuất hiện trở lại), là đại diện duy nhất của họ gặm
nhấm(Diatomyidae) trước đây chỉ được biết đến qua các hoá thạch có thời gian ít
nhất là 11 triệunăm. Sự tồn tại của các loài nguyên
sinh hoặc các loài động vật cổ này thể hiện sự ổn định lâu dài của
sinh cảnh sống trong khu vực, ảnh hưởng của khí hậu ổn định và sự nâng
lênthường xuyên trong suốt quá trình lâu dài đang duy trì sự ổn định của các
sinh cảnh sống.
-
Vườn Quốc gia nằm trong khu vực
Rừng mưa nhiệt đới Đông Dương thuộc quần xã sinh vật Rừng nhiệt đới ẩm của vùng
Đông Nam Á (Udvardy 1975 - Trích tại,...), trong khu vực Điểm nóng Đa dạng sinh
học Đông Dương (Djik và cộng sự 1999). Vườn cũng được nhận định có thể là trung
tâm hoặc điểm nóng của các loài đặc hữu trong khu vực đất liền ở Đông Nam Á,
giải thích cho sự ổn định về khí hậu và sinh thái của Dãy Trường Sơn cho phép sự phát triển và ổn
định của các loài, các loài hình thành trước được bảo tồn và sự tiến hoá của
các loài mới được thúc đẩy.2”
+
Sự phát triển và phân bố của nhiều loại đặc hữu, điển hình là 3 loài voọc tương
tự nhau, đó là Voọc Hà Tĩnh,Voọc Lào và Voọc đen có những khu vực phân bố khác
nhau đem tới những lý giải hấp dẫn về mặt khoa học từ nguồn gốc hình thành các
loại ở từng khu vực và khả năng di cư của loài (khả năng các quần thể voọc
không di cư kể từ thời kỳ Băng cuối cách đây 18.000 năm), quá trình phát triển
và phân bố của loài (điều kiện khí hậu, địa lý, hàng rào sinh thái hoặc khả
năng cạnh tranh loài làm ngăn chặn sự phân bố các loài) cũng như tác động của
quá trình hình thành địa chất và khí hậu tới sự phát triển và phân bố của các loài (quá trình trẻ hoá và diễn biến vùng núi đá vôi tiếnhoá đang diễn ra đã hình thành nên các sinh cảnh sống đặc trưng.
Sự phát triển
của hệ khí hậunhiệt đới ẩm
gió mùa với lượng mưa cao và ổn định kể từ thời kỳ lạnh giá của Kỷ Pleitoxenđã
thúc đẩy quá trình tiến hoá trong khu vực cảnh quan núi đá vôi).
+
Đa dạng về sinh cảnh khu vực cảnh quản núi đá vôi thúc đẩy quá trình tiến hoá
của sinh vật, bao gồm trong khu vực các hang động (các loài hang động), tại các
cửa hangđộng (các quần thể động vật có xương sống và không có xương sống biết bay làm tổ
tại hangđộng; các loài thực vật thích ánh sáng yếu), và trong các hố sụt trong
lòng hang động (nơi cưtrú của các loài động vật cổ sống phụ thuộc vào độ ẩm cao
và nhiệt độ không khí lạnh do cáchang động mang lại).
+ Hệ động vật hang động phản ánh tác động nổi bật của sự cách ly trong
quá trìnhhình thành loài. Nghiên cứu sơ bộ hệ động vật hang động ở Khu DSTG VQG
PNKB cho thấycó ít nhất 41 loài động vật không xương sống trong số 248 mẫu vật
thu thập được từ khảo sátba hệ thống hang động. Trong đó, chỉ có 5 loài phổ
biến ở cả ba hang động này. Việc pháthiện hai loài bọ cạp mù trong khu vực PNKB
có ý nghĩa rất quan trọng bởi vì hiện tại trên thếgiới chỉ có khoảng 20 loài bọ
cạp sống trong hang động được mô tả có các đặc điểm hình tháihang động. Các
loài mới là Bọ cạp Thiên Đường (Vietbocap thienduongensis) và Bọ cạpCảnh
(Vietbocap canhi), là hai loài bọ cạp hang động đầu tiên được phát hiện ở trên lục địachâu Á.
-
Tiêu chí (X):Chứa đựng môi trường
sống tự nhiên có ý nghĩa quan trọng nhất đối với bảo tồn tại chỗ đa dạng sinh
học, bao gồm các loài bị đe dọa có giá trị toàn cầu trên quan điểm khoa học
hoặc bảo tồn.
Một số luận giải cho tiêu chí này là :
-
Sự phong phú của địa chất địa mạo
đã tạo ra cho Phong Nha - Kẻ Bàng tính đa dạng về các hệ sinh thái, bao gồm các
hệ sinh thái rừng, hệ sinh thái núi đá vôi, hệ sinh thái núi đất, hệ sinh thái
hang động, hệ sinh thái sông suối nổi và hệ sinh thái sông suối và hang động
ngầm, là điều kiện cơ bản cho việc bảo tồn các loài.
+ Có 15 kiểu sinh cảnh rộng lớn với 9 kiểu thảm thực vật quan trọng là :
-Rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới chủ yếu cây lá rộng trên núi đá vôi >700m
-Rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới chủ yếu cây lá rộng trên núi đất >700m
-Rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới trên núi đất < 700m
-Rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới trên núi đá vôi dưới
700m
-Rừng thứ sinh nhân tác trên núi đất vùng
thấp
-Cây bụi cây gỗ rải rác trên núi đá vôi
-Trảng cỏ cây bụi, cây gỗ rải rác trên núi đất
-Đất nông nghiệp
-Đất khác (rừng trồng)
+
Độ che phủ của rừng đạt 93,57% và diện tích rừng nguyên sinh đạt trên 83,74% là
khu bảo tồn có độ che phủ và tỷ lệ rừng nguyên sinh lớn nhất trong các khu bảo
tồn thiên nhiên ở Việt Nam.
+
Có nhiều sinh cảnh đặc biệt, đáng chú ý nhất là các sinh cảnh rừng tự nhiên còn
tương đối nguyên sinh trên núi đá vôi với diện tích lớn nhất trong các khu rừng
trên núi đá vôi ở Việt Nam
với gần 71.000ha, chiếm 82%
diện tích. Đặc biệt, ở đây tồn tại kiểu rừng kín thường xanh nhiệt đới trên
núi đá vôi ở độ cao trên 700m với diện tích 22.500ha là kiểu rừng độc đáo nhất
ở Việt Nam và trên thế giới; rừng cây Bách xanh núi đá (Calocedrus rupestris)
với diện tích trên 1000ha mọc ưu thế trên núi đá vôi, ở độ cao trên 700m đã
được xác định là loài mới và đặc hữu trên núi đá vôi của Việt Nam được coi là
kiểu rừng duy nhất trên thế giới có tầm quan trọng đặc biệt toàn cầu.
- Khu vực VQG nằm trong vùng Trung Trường
Sơn có tính đa dạng sinh học rất cao,
được đánh giá là một trong 200 trung tâm đa dạng sinh học của thế giới (WWF, 2000).
Đây
là nơi cư trú của một số lượng lớn các loài động thực vật, bao gồm nhiều loài
quý hiếm, đặc hữu có giá trị bảo tồn toàn cầu.
2.3. Quần thể danh thắng Tràng An (di sản thiên nhiên và văn hóa)
Cuối
năm 2011, được sự đồng ý của Chính phủ Việt Nam, Ủy ban Nhân dân tỉnh Ninh Bình
đã phối hợp với các cơ quan chức năng và chuyên môn nghiên cứu xây dựng hồ sơ
đề nghị UNESCO công nhận là di sản thế giới. Quần thể Danh thắng Trang An được
công nhận là Di sản hỗn hợp Thiên nhiên và Văn hóa thế giới Thế giới vào tháng
6 năm 2014.
Ø Mô tả về Khu Quần thể Danh thắng Tràng
An
Cảnh
quan đặc sắc của Di sản văn hóa và thiên nhiên hỗn hợp của Thế giới Quần thể
Danh thắng Tràng An (sau đây gọi tắt là Tràng An) là những rặng núi đá vôi mọc
lên một cách ngoạn mục trên vùng ngập
nước rộng lớn của sông Vân và sông Đáy. Tràng
An trải rộng trên khu vực 6.172 ha, chủ yếu từ ba khu bảo tồn tiếp giáp
nhau. Đó là Cố đô Hoa Lư, khu danh thắng Tràng An-Tam Cốc-Bích Động dọc theo
sông Sao Khê, và rừng đặc dụng Hoa Lư với những di chỉ mới khai quật trong các
hang động đá vôi cung cấp bằng chứng về cuộc sống của người tiền sử từ trong
khoảng 1.000 tới 33.000 trước công nguyên. Phần lớn Tràng An vẫn trong trạng
thái tự nhiên, ngoài một phần được sử dụng canh tác và sinh sống của khoảng
14.000 người.
Di sản Tràng An nằm gần các quốc lộ 1A, QL38B, QL12B, và được bao bọc
bởi 4 con sông: sông Hoàng Long ở phía bắc, sông Chanh ở phía đông, sông Hệ ở
phía nam, sông Bến Đang ở phía tây cùng hệ thống sông Sào Khê, Ngô Đồng và Đền
Vối nằm trong vùng lõi di sản. Vùng lõi của Di sản Tràng An là khu vực núi đá vôi với nhiều hang động giá trị, rộng khoảng 6.172 ha, nằm
trên 12 xã: Trường Yên, Ninh Hải, Ninh Hòa, Ninh Xuân, Ninh Vân, Ninh Thắng (Hoa Lư); Ninh Nhất, Ninh Tiến (Tp Ninh Bình);
Gia Sinh (Gia Viễn); Yên Sơn
(Tam Điệp) và Sơn Hà, Sơn Lai, (Nho Quan). Vùng đệm của Di sản là khu vực ruộng lúa và dân cư sinh
sống (chủ yếu là nông dân, với khoảng 14.000 hộ) trên diện tích 6.268 ha nằm trên
20 xã là 12 xã trên kể trên và 8 xã: Ninh Giang, Ninh Mỹ, Ninh An, Gia Trung, Gia Tiến, Quỳnh Lưu, Tân Bình, Ninh
Phong.
Trải
qua nhiều thiên niên kỷ, diện mạo Tràng An (cũng như khu vực ven biển phía đông
nam châu Á) ngày nay là kết quả của quá trình thay đổi khí hậu và điều kiện môi
trường khu vực, đặc biệt là 3 giai đoạn biến đổi của mực nước biển vào thời kỳ
Pleistocene- Holocene, khoảng 130.000-30.000 năm trước công nguyên. Trong giai
đoạn này, Tràng An nhiều lần được bao quanh bởi nước biển khi biển tiến sâu vào
đất liền.
Tràng An cũng là nơi cư trú của người Việt Cổ trong suốt hơn 30.000 năm, trải qua
những biến động nhanh chóng và khắc nghiệt về khí hậu, cảnh quan môi trường. Có
lúc Tràng An là đảo được bao quanh bởi biển, có khi lại trở thành đất liền, thể
hiện quá trình thích nghi của con người trong quộc sống, đối phó với những thay
đổi nhanh chóng của điều kiện thiên nhiênkhắc nghiệt về khí hậu, cảnh quan và
môi trường. Các nghiên cứu khảo cổ học gần đây đã chứng minh được sự tồn tại liên tục cuộc sống của con người
trong suốt thời kỳ từ 30.000 nămtrước công nguyên đến 12.000 năm trước công
nguyên. Tại Trang An cũng có một hệ thống đền, chùa, miếu có niên đại từ các thời kỳ khác nhau, trong đó có nhiều di tích quan
trọng thể hiện lịch sử phát triển của Việt Nam như cố đô Hoa Lư. Các cảnh quan
thiên nhiên độc đáo, cảnh quan văn hóa đặc sắc và những giá trị lịch sử nổi bật
đã tạo nên DSTG Tràng An.
Các giá trị văn hóa, cảnh quan của Trang An
được thể hiện qua các hang động, khu vực Hoa Lư, đền, chùa, miếu; cảnh quan và
các làng nông thôn.
i) Hang động
Các hang động ở Tràng An mang cả giá trị cảnh quan và giá
trị văn hóa. Từ năm 2007, quá trình khảo cổ đã được tiến hành ở 9 trong 29 hang
động trên núi đá vôiđã chứng minh được quá trình cư trú trong suốt 30.000 năm,
từ trước năm 1.200 trước công nguyên. Đời sống của người Việt cổ còn lưu lại
nơi đây thể hiện qua những bằng chứng về hoạt động sinh hoạt, sản xuất, săn
bắn, trồng cấy. Ngoài ra cũng có nhiều chứng tích chứng tỏ rằng con người thời
kỳ này đã biết dùng lửa để nấu chín thức ăn. Theo các nghiên cứu, các hang động
chính có sự hiện diện của cư trú con người là Hang Bôi, Thung Bình 1, Thung Bình 2, Thung Bình 3, Thung Bình 4, Núi Tượng, Anh Nội, … Tất cả những hang động này nằm ở phía tây
rừng đặc dụng của khu di sản.
-
Các nhà địa chất lấy mẫu điều tra là lớp trầm tích lắng đọng từ đầu thời kỳ Holocene
dày
10m để nghiên cứu sự thay đổi địa chất và biến đổi môi trường trong cùng một
thời kỳ lịch sử. Kết quả của cuộc nghiên cứu này đã minh chứng
được lối sống thích nghi của
con người thời kỳ này với sự biến đổi khắc nghiệt khí hậu và sự thay đổi lớn
mực nước biển từ thời kỳ Pleistocen đến Holocen. Tràng
An được cho là một trong những
điểm nổi bật nhất tại Việt Nam thể hiện được những phản ứng của con người trước sự thay đổi của
môi trường trong một thời kỳ dài.
ii) Hoa Lư
Hoa
Lư nằm ở phía Bắc của khu di sản. Khu vực này là nơi diễn ra các hoạt động
chính trị của nhà Đinh từ năm 968 tới 1010. Sau đó nơi đây đã trở thành một
trung tâm quan trọng trong khu vực. Trong suốt thế kỷ 13 và 14, Hoa Lư là một
thành quân sự quan trọng góp phần bảo vệ tổ quốc trong các cuộc chiến xâm lược
từ Mông Cổ và Trung Quốc. Từ những năm đầu thế kỷ 16 tới cuối thế kỷ 17, nhiều
ngôi đền, chùa linh thiêng được xây dựng thêm ở đây như đền vua Đinh – Lê,
đền Bích Động, chùa Linh Cốc. Năm 1788, trong cuộc kháng chiến chống
quân Trung Quốc, những thành lũy ban đầu được củng cố lại, thêm vào đó những
thành lũy mới vẫn tiếp tục được xây dựng. Những phần còn lại của cả hai bên
trong và ngoài tòa thành có tổng diện tích khoảng 300 ha (3 km2 ). Ngày
nay, các thành
trì không còn nữa, chỉ còn lại vài di tích từ thế kỷ 10. Nhiều
đền thờ và lăng mộ đã được
xây dựng lại hoặc bảo tồn.
iii) Đền, chùa, miếu
Những
di tích lịch sử có giá trị được ghi chép lại như: đền vua Đinh và vua Lê với
kiến trúc gỗ truyền thống, chùa Trứ Nhất với những cột đá có khắc kinh phật xây
dựng từ thế kỷ 10, đền Thái Vi của nhà Trần, hoàng giường rồng đá, những bức
tượng con chó có niên đại từ thế kỷ 17 đã bị chôn vùi trong đống đổ nát. Những
công trình đó đã được khôi phục một
phần và xây dựng lại với vật liệu hiện đại, làm cho chúng hấp dẫn khách du lịch
hơn.
iv)
Cảnh quan và các làng nông
thôn
Ngoài bằng chứng về khảo cổ phong phú, Quần thể danh thắng
Tràng An còn có nền văn
hóa và lịch sử lâu đời. Điều này được biểu hiện trong các cấu trúc như đền,
chùa, cung điện, và trong nhiều yếu tố phi vật thể của di sản như văn hóa dân gian, lễ hội và thủ
công mỹ nghệ.
Vùng đệm
Tràng An là khu vực tự nhiên
với những cánh đồng trải dài, làng mạc và kênh
rạch chằng chịt đẹp như tranh vẽ.
Ø
Tuyên
bố về các giá trị nổi bật toàn cầu Khu DSTG Quần thể Danh thắng Tràng An
Quần thể danh thắng Tràng An được Ủy ban Di sản thế giới đưa vào danh
sách Di sản thế giới vào ngày 23 tháng 6 năm 2014 tại Qatar, trở thành di sản
thứ 1004của thế giới, di sản hỗn hợp thứ 31 trên thế giới, thứ 11 ở Châu Á - Thái Bình Dương và là Di sản hỗn hợp đầu tiên của Việt Nam và Đông Nam
Á.
- Tuyên bố về giá trị nổi bật:
Quần
thể danh thắng Tràng An hội tụ đầy đủ các giá trị về văn hóa, cảnh quan thiên
nhiên đẹp kỳ vĩ, tráng lệ, được hình thành từ sự kết hợp hài hòa về hình sông,
thế núi, các hồ nước và hang động xuyên thủy, các quần thể động, thực vật còn hoang sơ, nguyên vẹn với các di chỉ khảo cổ học còn
mang đậm dấu ấn về truyền thống cư trú của con người qua hàng chục nghìn năm.
- Các tiêu chí công nhận di sản:
Tiêu chí (V): Tràng An là địa điểm nổi bật trong khu vực Đông Nam Á và
trong thế giới rộng lớn hơn đã minh chứng cách thức con người tương tác với
cảnh quan tự nhiên và thích ứng với những biến động lớn về môi trường trong
khoảng thời gian hơn 30.000 năm. Lịch sử văn hóa lâu đời liên hệ chặt chẽ với
tiến hóa địa chất của khối đá vôi Tràng
An vào thời kỳ Pleistoxen và Holoxen, khi con người trải qua những thay đổi khí
hậu và môi trường dữ dội nhất trong lịch sử Trái đất, gồm cả sự kiện cảnh quan
bị tái ngập nhiều lần do mực nước biển dâng. Có nhiều địa điểm thể hiện nhiều
chức năng và giai đoạn khác nhau trong cùng một khu vực cảnh quan, tạo nên điểm
khác biệt của hệ thống cư trú của người tiền sử88.
88Nguồn: Quyết định WHC14/38.COM/16, trang 178. Một các diễn giải khác của tiêu chí này là:Tiêu chí (v): là thí
dụ nổi bật về truyền thống cư trú của loài người, truyền thống sử dụng tài
nguyên đất hoặc biển, đại diện cho một (hay nhiều) nền văn hoá, hoặc quá trình
tương tác giữa con người với môi trường đặc biệt khi nó trở nên dễ bị tổn
thương dưới tác động của những thay đổi không thể đảo ngược. (Hồ sơ đề cử,
trang 64)
Diễn giải89:
-
Tràng An nổi tiếng với một trong
các chuỗi ghi lại hoạt động của con người ở Việt Nam được nghiên cứu kỹ nhất,
có niên đại chắc chắc nhất và dài nhất, bao gồm hai di chỉ khảo cổ học có niên đại sớm nhất của đất nước. Phân tích các
bằng chứng khảo cổ phát hiện từ một loạt các di chỉ hang động còn khá nguyên
vẹn ở Tràng An đã cho phép phục dựng lại lịch sử hoạt động của con người từ Hậu
kỳ Pleistocene đến Sơ kỳ Holocene, bao gồm bằng chứng về sự chuyển tiếp liên
tục giữa hai thời kỳ này. Tư liệu này cấu thành một chuỗi hoạt động của người
sớm mang ý nghĩa khảo cổ học trong khu vực kéo dài hơn 30.000 năm từ 1.200 năm
đến khoảng 33.100 năm trước.
-
Lịch sử văn hóa của Tràng An có mối
quan hệ chặt chẽ với quá trình tiến hóa địa chất gần đây của khối karst đá vôi,
với việc chuyển biến mạnh mẽ giữa các môi trường lục địa, đảo và bờ biển. Trong
thời kỳ địa chất gần đây, Tràng An chuyển từ cảnh quan lục địa sang cảnh quan
biển và ngược lại trong vài lần. Có những thời điểm khối đá vôi ở xa bờ biển,
nhưng cũng có những thời điểm nó trở thành một quần đảo giữa đại dương. Các sưu
tập khảo cổ học khai quật từ các hang đầu tiên ở Tràng An cho thấy các bằng chứng
thuyết phục về phương thức các nhóm người sớm ứng phó với sự thay đổi cảnh quan của khối đá vôi và vùng trũng xung quanh
từ khi bắt đầu thời kỳ băng hà trải qua những biến đổi dữ dội vào cuối thời kỳ
băng hà. Tràng An là một nơi chứa đựng sự tương tác giữa con người và môi
trường và là một trong số ít các địa điểm quý báu ở Đông Nam Á lưu giữ được
phần lớn các đặc điểm nguyên sơ của nó.
-
Bổ sung vào tính duy nhất, đó là việc không chỉ bao gồm một môi trường
địa chất hiện đại, Tràng An còn chứa đựng nhiều
dạng cảnh quan trong một môi trường
tiến hóa, mà ở
đó, các cộng đồng cư dân sớm đã gặp phải những cơ hội và thách thức dưới sự
biến đổi cảnh quan lặp đi lặp lại không thể đảo ngược được. Con người sớm đã
trở thành một bộ phận không thể tách khỏi cộng đồng sinh vật đã tồn tại hoặc
thiết lập ở Tràng An ít nhất là từ giai đoạn Băng hà cực đại cuối cùng (và có
thể trước đó). Các bằng chứng khảo cổ cho thấy quá trình thích nghi của con
người khi nguồn thức ăn động thực vật thay đổi
qua các thời kỳ.
89 Nguồn: Hồ sơ đề cử (trang 64-67)
-
Trong khi các bằng chứng khảo cổ
học ở Đông Nam Á thường xuất phát từ một hoặc một số lượng nhỏ các di chỉ liên
quan, thì Tràng An lại đại diện cho một cảnh quan được bảo tồn rất tốt về sự tương tác của con người và phương thức sống. Trong một cảnh quan
có nhiều di chỉ, đại diện
cho nhiều giai đoạn và chức năng khác nhau,
nghĩa là, đó là một hệ thống cư trú. Không một nơi nào ở
Đông Nam Á, các tư liệu về cư trú và di chuyển của người hái lượm nhiệt đới thể
hiện rõ ràng hơn và được nghiên cứu kỹ hơn là ở đây.
-
Trên toàn bộ khu vực Đông Nam Á,
chỉ ở Tràng An quá khứ xa xôi mới được sử dụng để thông báo về thích ứng của
con người trong tương lai. Những thông tin rõ ràng và nổi bật về tương tác con
người-môi trường lưu giữ trong các hang động Tràng An, trong nhiều khía cạnh,
là một sự chỉ dẫn mang tính toàn cầu về quá trình con người thích ứng như thế
nào đối với biến đổi môi trường vào cuối thời kỳ băng hà cuối cùng.
Tiêu chí (VII): Cảnh quan tháp karst Tràng An là một trong những khu vực
đẹp và ngoạn mục nhất thuộc loại này trên thế giới. Cảnh quan chủ đạo là những
rặng núi đá vôi được rừng che phủ với vách dốc đứng cao tới 200m, được nối liền
bởi những ngọn núi sắc nhọn, bao quanh bởi các thung, trũng, hố sụt tròn và
dài, với những dòng sông suối nối với nhau, chảy quanh co qua các hang động
ngầm. Tất cả những vẻ đẹp này góp
phần tạo nên trải nghiệm đa giác quan cho du khách, với đỉnh cao là vẻ đẹp thẩm
mỹ của những mảng màu sắc đối lập, xen giữa màu xanh bạt ngàn của rừng mưa
nhiệt đới, những tảng,
vách núi đá vôi trắng
xám, màu nước xanh ngắt và màu trời xanh thẳm.
Cảnh núi non hùng vĩ, hang động bí ẩn và những địa danh linh thiêng ở Tràng An
đã truyền cảm hứng cho con người trong suốt nhiều thế hệ. Đó là nơi văn hóa
giao thoa cùng với sự kỳ diệu, bí ẩn và kỳ vĩ của thiên nhiên và cũng từ đó
biến đổi 90.
Diễn giải91:
(i). Vẻ đẹp cảnh
quan
-
Khối đá vôi Tràng An là một cảnh
quan núi với vẻ đẹp siêu nhiên ngự trị bởi một tập hợp các tháp đá vôi ngoạn mục, với các vách đá dựng đứng cao 200m từ mặt đất và nước
90Nguồn: Quyết định WHC14/38.COM/16, trang 178. Một các diễn giải khác của tiêu chí này là:
Tiêu chí (vii): Chứa đựng các hiện tượng siêu nhiên hoặc các khu vực có vẻ đẹp tự nhiên và giá trị thẩm mỹ đặc biệt (Hồ sơ đề cử, trang 67)
91 Nguồn: Hồ sơ đề cử (trang 67-71)
xung
quanh. Các tháp đá vôi có nhiều dạng. Ở ven rìa khối đá vôi Tràng An, tháp có đỉnh bằng, làm thành những hòn đảo có hình
dạng và kích thước khác nhau, nổi cao rải rác trên cánh đồng lúa.
-
Cùng với các đỉnh núi hình tháp và
các sông núi nối nhau là mạng lưới các hố sụt phức tạp với độ nông sâu khác
nhau, một số có dạng tròn, số khác có dạng quanh co và tuyến tính. Trong các hố
sụt là các đầm lầy bồi tích rộng, trong đó nhiều đầm lầy nối với nhau bởi các
dòng suối ngầm nước chảy từ từ và có thể dùng thuyền đi lại, các suối ngầm này
xuyên qua núi tạo thành vô số các lối hang, có lối dài tới 600m. Trang trí trên
trần hang là các măng đá với hình dáng, kích cỡ và màu sắc khác nhau, tạo nên
một bức tranh quyến rũ và đẹp đẽ.
-
Thêm vào sắc màu, cấu trúc và vẻ
đẹp của cảnh quan karst là thảm rừng nguyên sinh dày, mang lại không khí nguyên thủy ban sơ khắp mọi nơi, thậm chí rừng còn bao phủ cả
các vách đá và che đi phần nào các tháp đá.
-
Trên các bãi bồi tích mở rộng của
khu di sản, và bên kia trong vùng đệm, những cánh đồng lúa hòa quện hài hòa với
các ngọn núi phủ xanh bởi rừng, và kết thúc ở các bờ suối với các bông hoa sen
và hoa súng hấp dẫn. Hòa trộn với nhiều màu sắc khác nhau trong thời kỳ giao
mùa, những cánh đồng lúa bao quanh bởi các dòng sông và tháp núi rừng, tạo nên
một bức tranh quyến rũ, được tôn lên nhờ hình ảnh những người nông dân và ngư dân địa phương đang lặng lẽ thực hiện
những công việc kiếm sống truyền thống của mình.
Dê núi kiếm ăn trên vách núi và rừng,
trâu nước đầm mình trong
các bãi phù sa cùng đàn
diệc, đàn cò trắng, chim đủ loại làm sinh động khu rừng, chim bơi dưới nước, cá
và ếch là các loài phổ biến trên sông và đầm lầy. Những ngôi đền và chùa nhỏ có
hình dáng nhất định, một số nằm cao
trên vách đá và sống núi. Cảnh làng quê xung quanh ở vùng đệm, nhà cửa, vườn
tược và các cánh đồng dưới chân núi.Các làng xóm nhỏ và cộng đồng nông thôn nối
với nhau qua vài con đường hẹp và đường mòn, cùng mạng lưới sông suối và các kênh rạch nông phức tạp,
tạo nên các con đường truyền thống của con người trong cảnh quan cổ xưa này.
(ii) Giá trị thẩm mỹ
-
Phần lớn Tràng An, về cơ bản, là
một vùng thiên nhiên hoang sơ, không bị ảnh hưởng bởi hoạt động của con người.
Rừng rậm còn nguyên sơ, hồ nước sông suối trong vắt, không khí trong lành và
làng quê thì yên tĩnh, chỉ có âm thanh của thiên nhiên.
-
Cảnh quan tuyệt vời có ba khía cạnh
đáng chú ý, kết hợp giữa các tháp karst cao cút nằm rải rác trong những đầm lầy
bằng phẳng rộng lớn nối tiếp nhau bởi hang động và dòng chảy bí hiểm. Ánh sáng
của những thung lũng, sông nước và bầu trời tương phản với sự tối tăm, tù túng
và bí ẩn của hang động và sông ngầm. Nhiệt độ ấm hơn và độ ẩm cao hơn của không
khí bên trong các hang động đã tạo ra một cảm giác nóng nực khác với cảm giác
sảng khoái ở ngoài trời.
-
Khi đi lại xung quanh khu vực, các
vách thung lũng bao quanh mang lại cảm giác bé nhỏ nhưng thoải mái, gần gũi và
gắn kết với môi trường. Đi đến đâu trong phạm vi Tràng An, du khách cũng có một cảm giác thanh bình và thân thiện
đến tuyệt vời. Đây là địa điểm hoàn hảo để du khách có thể tận hưởng sự yên
tĩnh, thanh tịnh, và an toàn, tránh
xa khỏi đám đông ồn ào và giao thông ùn tắc ở thành phố, cũng như những căng
thẳng của công việc hàng ngày.
-
Trải nghiệm đặc sắc này về Tràng An
không chỉ là cảm hứng bất tận cho du khách ngày
nay, mà còn cho người dân nhiều thế hệ trong quá khứ. Những ngọn núi hùng vĩ,
khu rừng bát ngát và hang động bí ẩn đã gợi ra một cảm xúc tâm linh, minh chứng
bằng những ngôi đền, chùa thiêng liêng điểm xuyết trong cảnh quan. Những hưởng
ứng của con người đối với môi trường được thể hiện ở nhiều hình thức nghệ thuật
truyền thống mang đặc trưng cao - hội họa, thơ ca, bài tụng ca, hát hò, nhảy
múa và các sản phẩm thủ công.
-
Trải qua thời gian, cảnh quan Tràng
An, với những ngọn núi tráng lệ, hang động huyền bí và nhiều chốn linh thiêng,
đã là một biểu tượng cho nền văn hóa Việt Nam đang phát triển. Đây là một nơi
của cảm hứng vĩ đại, nơi thiên nhiên và văn hóa không thể tách rời, nơi văn hóa tương tác và bị thay đổi bởi sự
kỳ diệu, bí ẩn và vẻ lộng lẫy của thế giới tự nhiên.
Tiêu chí (VIII):Tràng An là khu vực có đặc điểm địa chất đặc sắc, thể hiện rõ
hơn bất kỳ nơi nào trên Trái Đất về các giai đoạn tiến hóa cảnh quan karst trong môi trường
nhiệt đới ẩm. Quá trình phân
cắt sâu của một khối đá vôi nâng lên trong khoảng thời gian 5 triệu năm qua đã
tạo nên một loạt các địa hình karst kinh điển, gồm nón và tháp karst, các hố
sụt, thung lũng, các tảng đá đổ lở, trầm tích, hang động và sông ngầm, hang
động và trầm tích hang động. Sự có mặt của các dạng cảnh quan karst chuyển tiếp
giữa karst “fengcong”, với những chóp núi nối liền các nón karst, và karst “fenglin”
với những tháp karst độc lập trên những cánh đồng phù sa bồi tích là
những đặc điểm cực kỳ quan trọng của
di sản. Tràng An là một trường hợp hiếm đặc biệt của hệ thống karst tự sinh
(chỉ nhờ nước mưa). Những biến động của mực nước biển được minh chứng bởi một
chuỗi những bề mặt mài mòn ở vách núi, cùng với các hang động, các mặt cắt,
trầm tích bãi biển và các lớp vỏ sò92
Diễn giải93:
-
Quần thể danh thắng Tràng An là đại
diện nổi bật trong số những cảnh quan karst dạng tháp có ý nghĩa nhất toàn cầu.
Trong việc thể hiện các giai đoạn cuối cùng của tiến hóa karst trong môi trường
nhiệt đới ẩm, Tràng An không có đối thủ trên phạm vi toàn cầu.
-
Cảnh quan karst Tràng An là sản
phẩm của quá trình phân cắt sâu một khối đá vôi nguyên khối rộng lớn, được nâng
lên do va chạm giữa hai mảng lục địa Âu -Á và Ấn – Úc. Chính chuyển động nâng lên của bề mặt xâm thực cổ đã làm hình thành nên các khối
núi karst cao 150-200m so với địa hình xung quanh. Tràng An minh họa rất trực
quan quá trình trẻ lại của cảnh quan, và tính chu kỳ của các quá trình xâm thực
đang diễn ra trong sự phát triển cảnh quan karst.
-
Cảnh quan karst
thể hiện đặc biệt nổi bật sự phát triển
của các dạng địa hình karst trong bối cảnh khí hậu gió mùa ẩm. Những
tàn tích vẫn còn nguyên vẹn của khối nâng karst kết hợp lại, tạo nên một cảnh
quan karst kinh điển, bao gồm các tháp dốc đứng, các nón, đồi hình chuông, đan
xen với các trũng sâu, tiêu nước hướng tâm, và còn gọi là các hố sụt. Do quá
trình phát triển địa mạo diễn ra, các trũng kín dần bị ăn mòn xuống dưới mực nước ngầm và mở rộng, các quèn giữa chúng bị phá hủy và do đó, các bồn trũng
92Nguồn: Quyết định WHC14/38.COM/16, trang 178. Một các diễn giải khác của tiêu chí này là:
Tiêu chí (viii): Là thí dụ nổi bật đại
diện cho các giai đoạn lịch sử chính của Trái Đất, gồm cả tiến trình phát triển sự sống, những quá trình địa chất quan
trọng đang hình thành nên các dạng địa hình, các đặc điểm địa mạo hoặc sơn văn nổi bật (Hồ sơ đề cử, trang 71)
93 Nguồn: Hồ sơ đề cử trang 71-74
liên
kết lại với nhau. Khi đó, đáy hố sụt được thay thế bởi các thung lũng trong và
một số nón karst trở nên rời rạc, rải
rác trên cánh đồng phù sa.
-
Ở Tràng An, các hố sụt, trũng kín
hoặc thung lũng karst dạng tuyến thường ngập nước và liên hoàn với nhau bởi hệ
thống rộng khắp các dòng chảy mặt và dòng chảy ngầm, chảy qua một mạng lưới các
hang luồn, có khi dài tới một km, và chảy hoàn toàn dưới các ngọn đồi karst.
Các hang to nhỏ muôn hình vạn trạng, thành và trần hang được chạm khắc bằng vô
số kiểu dạng vi địa hình karst, ặc biệt có rất nhiều kiểu dạng, hình thù của
quá trình tích đọng carbonat trong hang, bao gồm các măng đá (nhũ đá, măng đá,
cột đá) và các rèm đá.
- Câu chuyện về tiến hóa karst, được kể rất chi tiết tại
Tràng An, còn mang lại giá trị khoa học lớn hơn nhờ bằng chứng
của sự thay đổi mực nước biển tại đây. Từ Pleistocene và Holocene, rìa của khối đá
vôi Tràng An đã từng nhiều lần bị biển xâm lấn và biến cải. Các nhà địa mạo cho
rằng Tràng An có giá trị toàn cầu ở chỗ, nơi đây đã thể hiện sự tương tác của
quá trình tiến hóa karst với sự thay đổi của mực nước biển và mực nước ngầm
liên quan.
-
Một giá trị khoa học nữa, Tràng An
sở hữu là sự hiện diện rộng rãi của hàng loạt các ngấn nước hòa tan đá vôi trên
các vách đá vôi. Tại Tràng An, chúng ta có thể nhìn thấy các dạng chuyển tiếp
giữa ngấn đầm lầy, hình thành do ăn mòn nước ngọt, sang ngấn biển hình thành do
các quá trình liên triều. Các ngấn biển, thường liên quan tới hang động, nền
sóng vỗ và trầm tích bãi biển, có nhiều lỗ, hốc hình thành do các sinh vật đục
vỏ, chính là bằng chứng cho sự dao động nước biển trong quá khứ.
-
Nhiều lớp cư trú văn hóa đã được
phát hiện trong khoảng 30 hang liên quan tới mực nước biển cổ, và cho tới nay
đã có 14 hang được khai quật. Kết quả nghiên cứu các di tích cho phép xác nhận
một phát hiện khảo cổ lớn có ý nghĩa quốc tế về cư trú của con người cổ trong
khu vực trong vòng hơn 30.000 năm qua kể từ giai đoạn cao trào của thời kỳ băng
hà cực đại cuối cùng.
3. Di sản tư liệu
3.1. Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế94
Ngày
19/5/2016, Ủy ban di sản ký ức thế giới vinh danh thơ văn trên kiến trúc cung
đình Huế là di sản tư liệu thế giới thuộc khu vực Châu Á - Thái Bình Dương đã
khẳng định giá trị nhiều mặt, xứng đáng được tôn vinh và bảo tồn bền vững di
sản này ở Việt Nam và trên toàn thế giới.
Ø
Giá trị nổi bật của Di sản tư liệu
Vùng đất Huế vốn có lịch sử lâu đời và là nơi giao thoa, hội tụ
của nhiều luồng văn hóa, văn minh, mà nổi bật là văn minh Nho giáo từ phương Bắc xuống, văn minh Phật giáo từ phương Nam lên, kết hợp với các yếu tố
bản địa Đông Nam Á... Từ năm 1636,
Huế đã được lựa chọn để xây dựng làm thủ phủ - kinh đô của Đàng Trong, và từ đó
dần dần trở thành một trung tâm văn hóa, chính trị mới ở phía nam Đại Việt. Cho
đến giữa thế kỷ XVIII, Huế đã trở thành kinh đô nổi tiếng phồn hoa đô hội của
vương quốc Đàng Trong với một hệ thống công trình kiến trúc gỗ phong phú. Tuy
nhiên, phải đến đầu thế kỷ XIX, sau
khi vua Gia Long thống nhất đất nước, xây dựng Huế trở thành kinh đô của nước
Việt Nam độc lập, việc quy hoạch và xây dựng kinh đô Huế mới trở nên hoàn
chỉnh. Có thể nói, kinh đô Huế thời Nguyễn là sự tích hợp và phát triển đến
đỉnh cao của nghệ thuật kiến trúc truyền thống Việt Nam với một quy hoạch hoàn
chỉnh và một hệ thống công trình kiến trúc đồ sộ, bao gồm thành quách, cung
điện, lăng tẩm, đàn miếu, chùa quán... được đặt trong một khung cảnh thiên
nhiên thơ mộng, tuyệt đẹp với sông Hương, núi Ngự, đồi Vọng Cảnh, phá Tam
Giang... Các công trình kiến trúc từ Ngọ Môn, điện Thái Hòa, điện Cần Chánh,
Triệu Miếu, Hưng Tổ Miếu, Thế Tổ Miếu, chùa Thiên Mụ… đều sử dụng văn thơ để
trang trí trên liên ba, đố bản, cổ diềm ở cả nội và ngoại thất công trình.
Và cách trang
trí 1 ô thơ hoặc 1 đại tự đi liền với 1 bức họa tạo nên
kiểu thức "nhất thi nhất họa"
hoặc "nhất tự nhất họa" gần
như đã trở thành một phong cách riêng trong
trang trí kiến trúc
cung đình thời Nguyễn. Đây là
một hình thức trang trí được thực hiện trên các liên ba sơn son thếp vàng, dùng kiểu ô hộc lớn nhỏ xen nhau, thể hiện
nhiều đề tài, nhiều biểu
tượng kèm theo, được lắp đặt khéo
léo tại phần trên của các
94 http://dch.gov.vn/pages/news/news.aspx?id=43, truy cập ngày 30.11.2017
bức tường.
Trong giai đoạn này, chất liệu chế tác để tạo nên văn thơ là từ gỗ quý hoặc có độ bền vững cao (lim, kiền kiền, thị,
dỗi rừng…) hoặc xà cừ, xương hay cao cấp hơn là ngà voi, hoặc đồ pháp lam (đồ
đồng tráng men), bê tông đắp ngõa sành sứ.
Phần lớn các công trình kiến trúc được xây dựng dưới thời vua Nguyễn
(1802-1945) có thơ văn được trang trí "nhất thi nhất họa" và
"nhất tự nhất họa" được hình thành cùng thời xây dựng công trình. Thơ
văn này thể hiện sự phong phú đa dạng về cả nội dung cho đến hình thức. Một ô thơ đi kèm với một ô họa khắc những
đề tài truyền thống thuần túy Việt Nam như bát bửu, hoa lá,
trái cây, rồng, hạc, đầu rồng, dây lá… Nội dung của những ô họa chỉ mang tính
chất trang trí, không minh họa cho nội dung của những ô thơ đi kèm với nó. Trải
qua một thời gian dài, sự tàn phá của chiến tranh, các thảm họa thiên nhiên và con người, Cố đô Huế còn bảo lưu được một khối lượng rất lớn thơ văn trên các di tích kiến trúc này. Theo thống kê
hiện nay, trên các di tích kiến trúc cung đình có tổng số 2679 ô thơ văn và
cũng có chừng đó ô họa được chạm khắc, sơn thếp, cẩn xà cừ trên gỗ, trên pháp
lam và đắp ngõa sành sứ. Đây thật sự là một bảo tàng sống động về văn chương
của triều Nguyễn.
Trước hết, phải nói về tính xác thực của hệ thống di sản thơ văn chữ
Hán trên kiến trúc cung đình Huế. Bởi, văn tự chữ Hán được chạm khảm trên gỗ ở
kiến trúc Huế là những bản gốc duy nhất hiện còn ở hệ thống di tích Cố đô
Huế.Trong lịch sử xây dựng và tu sửa các công trình
từ triều Nguyễn
chưa hề có tư liệu nào đề cấp đến việc thay đổi, chỉnh sửa hay làm mới các văn tự trên di
tích. Từ sau triều Nguyễn cáo chung (1945), việc trùng tu sửa chữa đến các chi
tiết trang trí "nhất thi nhất họa" không hề được đặt ra.Trong 3 thập niên vừa qua, kỹ nghệ
trùng tu di tích ngày càng tiến bộ, sự quan tâm của cả nước và quốc tế đến công cuộc bảo tồn di tích ngày càng
sâu sắc, song các ô hộc thơ văn chữ Hán hiện còn vẫn là hiện trạng gốc, không
hề có sự thay đổi, điều chỉnh hay làm mới.
Đến
nay, công cuộc bảo tồn phát triển rực rỡ, văn tự chữ Hán trên di tích luôn được
nhìn nhận là những tác phẩm nghệ thuật
vô giá, vừa hàm chứa một giá trị lịch sử quý báu, nên càng lúc càng được bảo tồn trân
trọng. Trong những năm gần đây, nhiều di tích được trùng tu lớn, các văn tự này ở một số nơi được tôn vinh bằng cách dặm vá lại bằng sơn
son
và thếp vàng (vàng thật) như nó đã là trong quá khứ, vừa đảm bảo tính lịch sử
vừa thể hiện sự trân trọng với mảng văn hóa độc đáo này.
Di
sản tư liệu hệ thống di sản thơ văn chữ Hán trên kiến trúc cung đình Huế như đã
nêu có giá trị rất độc đáo và không thể thay thế. Nếu một số thứ bị mất, hỏng
sẽ làm ảnh hưởng đến tính toàn vẹn của một mảng di sản nhân loại. Di sản này
tạo ra sự ảnh hưởng lớn đến một giai đoạn phát triển lịch sử mỹ thuật kiến trúc
trang trí của Việt Nam.
Ở
đây, cần nhấn mạnh đây là một di sản tư liệu hết sức độc đáo và duy nhất trên
lãnh thổ Việt Nam; và theo các nhà nghiên cứu văn hóa Huế, chưa thấy di tích
nào trên thế giới có một hệ thống văn
tự trình bày theo lối "nhất thi nhất họa" gần như biến thành một lề
lối phép tắc quy củ của triều đình như ở trên di tích cung đình Huế. Độc đáo ở
Việt Nam và độc đáo trên thế giới là điều mà đa số thừa nhận, thể hiện qua nhiều
khía cạnh.
Qua phân tích trên, có thể nhìn nhận đây là một di sản tư liệu độc đáo
và không thể thay thế, không thể làm mới được. Nếu di sản này không còn nữa,
hoặc bị mất mát, hư hỏng, thì di sản văn hóa nhân loại sẽ bị khuyết đi không phải chỉ là một di sản tư liệu mà còn là một thể loại di sản độc đáo, riêng có
ở Huế - Việt Nam; sẽ làm nghèo đi về di sản và loại hình di sản trong kho tàng
di sản của loài người.
Đây là một di sản tư liệu chân xác hàm chứa một nội dung
giá trị được lưu giữ bằng những tác phẩm nghệ thuật vô giá: những bức tranh,
những bức thư pháp được các nghệ nhân tài hoa chạm khảm trên một loại gỗ quý và
bền như sắt thép (lim: thiết mộc) để trang hoàng làm tôn vinh giá trị của các
công trình kiến trúc cung đình Huế.
Ø
Bảo tồn và phát huy giá trị thơ văn trên kiến trúc cung đình
Huế
Ngay
sau khi Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế được công nhận là Di sản tư liệu
thế giới thuộc khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, tỉnh Thừa Thiên Huế và Trung
tâm đã nỗ lực đổi mới và mở rộng các
hình thức quảng bá, tuyên truyền nhằm giới thiệu đến với công chúng trong nước
và ngoài nước tiếp cận, hiểu được giá trị nội dung, ý nghĩa của nguồn tài liệu thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế, phục vụ công tác nghiên cứu lịch sử,
văn hóa, phong tục… đồng thời góp phần nâng cao nhận thức của xã hội, đặc biệt
là thế hệ trẻ Việt Nam về vai trò của công tác lưu trữ, giá trị của tư liệu lưu trữ thông qua các
khối
lượng tư liệu lưu trữ của triều Nguyễn đã được công nhận như Mộc bản, Châu bản…
Đối
với công tác trùng tu công trình di tích, Trung tâm đã xây dựng kế hoạch và
định hướng bảo quản an toàn thơ văn trên các liên ba, đố bản bờ nóc, hạn chế sự
hư hỏng của tài liệu nhằm gìn giữ nguồn tư liệu được bền lâu và nguyên vẹn. Bên
cạnh đó, tập trung khảo sát đánh giá hiện trạng thơ văn chạm khắc, khảm, cẩn,
tráng men… trên cấu kiện gỗ, bê-tông, pháp lam; tiếp tục nghiên cứu phục hồi kỹ
thuật pháp lam truyền thống, kỹ thuật chạm, khảm để phục hồi các bài thơ, các
chữ đã mất trên các liên ba, các ô cổ diềm của
các di tích; tổ chức các cuộc hội thảo, tọa đàm khoa học nhằm tập hợp các ý kiến của
các nhà quản lý văn hóa, các nhà nghiên cứu văn hóa Hán Nôm liên quan đến việc
bảo tồn và phát huy những giá trị thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế; đẩy
mạnh công tác triển khai áp dụng công nghệ số để bảo tồn di sản thơ văn trên
kiến trúc cung đình Huế…
Dưới đây là một số nội dung cụ
thể:
Đẩy mạnh công tác nghiên cứu, làm nổi
bật giá trị to lớn,
đa dạng của di sản thơ văn
trên kiến trúc cung đình Huế và đưa những giá trị đó đến cộng đồng
Dựng phim, phóng sự giới thiệu, quảng bá về thơ
văn trên kiến trúc cung đình Huế trên truyền hình
Tổ chức trưng bày, triển lãm thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế Tổ chức biên soạn, xuất bản ấn phẩm
Tổ chức sử dụng và giới thiệu tài liệu ở các lễ hội, các cuộc hội nghị, hội thảo liên quan
đến văn hóa Nguyễn với cộng đồng
Tổ
chức hội thảo, triển lãm liên kết các di sản tư liệu (Mộc bản, Châu bản, Thơ
văn trên kiến trúc cung đình Huế) liên quan đến triều Nguyễn để có cái nhìn
tổng thể về nguồn tư liệu quý giá này
Nhận
thức được tầm quan trọng của di sản, các nhà quản lý di sản tư liệu luôn nỗ lực
trong công tác bảo tồn và nâng cao giá trị di sản, tuyên truyền cho thế hệ trẻ
Việt Nam và cộng đồng xã hội thêm yêu quý, trân trọng
những di sản vô giá của dân tộc. Đồng
thời,
tăng cường quảng bá, phát huy giá trị góp phần nâng cao hình ảnh và vị thế của
đất nước, của con người và của văn hóa Việt Nam trên trường quốc tế.
3.2. Châu bản triều Nguyễn 95
Châu
bản triều Nguyễn là một loại hình tài liệu Hán - Nôm. Đây là các văn bản hành
chính hình thành trong hoạt động quản lý nhà nước của triều Nguyễn (1802 -
1945), bao gồm văn bản do các Hoàng đế ban hành, văn bản do các cơ quan trong
hệ thống chính quyền đệ trình lên Hoàng đế phê duyệt bằng mực son và một số văn
kiện ngoại giao.
Châu
bản là các tài liệu gốc, duy nhất có bút tích phê duyệt của các Hoàng đế triều
Nguyễn với các hình thức ngự phê phong phú và độc đáo như: Châu điểm, Châu phê,
Châu khuyên, Châu mạt, Châu sổ... Đây là khối tài liệu hành chính duy nhất còn
lưu giữ được của một vương triều phong kiến, có giá trị nổi bật về nội dung bởi
những thông tin phong phú, phản ánh toàn bộ lịch sử, đời sống kinh tế xã hội,
con người Việt Nam thời kỳ bấy giờ.
-
Tính xác thực
Những sự kiện được ghi chép trong Châu bản mang tính xác thực
cao bởi đó là những thông tin phục vụ cho công tác quản lý xã hội và được tiếp
nhận, xử lý bởi chính các vua triều Nguyễn. Hình thức văn bản cũng được triều Nguyễn quy định chặt chẽ, các dấu tích để lại trên văn bản như chữ viết của
nhà vua, con dấu… rất khó ngụy tạo. Châu bản
cũng là nguồn sử liệu quan
trọng để biên soạn các bộ sử và các sách điển lệ chính thống như: Đại
Nam thực lục chính biên, Đại Nam nhất
thống chí, Đại Nam liệt truyện, Khâm
định Đại Nam hội điển sự lệ (chính biên, tục biên), Quốc triều chính biên toát yếu,
Tự Đức chiếu dụ, Hà đê bộ văn tập, Hà đê tấu tư tập…
- Ý nghĩa quốc tế
Châu bản lưu bút tích phê duyệt trực tiếp bằng mực son của các
vua triều Nguyễn và sử dụng 4 loại chữ viết là chữ Hán, chữ Nôm, chữ Pháp và
chữ Quốc ngữ (chữ Việt). Châu bản được soạn thảo và viết tay bằng bút lông bởi
các thư lại có khả năng văn chương và chữ viết đẹp. Hệ thống chữ viết trên Châu
bản phản ánh các biến chuyển trong việc sử dụng ngôn ngữ, chữ viết ở Việt Nam từ đầu thế kỷ 19 đến giữa thế kỷ 20, những biến
95 http://dch.gov.vn/pages/news/news.aspx?id=43, truy cập ngày 30.11.2017
động
trong hệ tư tưởng xã hội và sự tác động của làn sóng văn hóa từ các quốc gia
xâm chiếm tới các quốc gia thuộc địa.
Châu
bản triều Nguyễn còn phản ánh hoạt động giao thương của Việt Nam với các nước
trong khu vực và trên thế giới như Indonesia, Singapore, Philippin, Thái Lan,
Trung Quốc, Pháp, Anh, Tây Ban Nha...
- Tính quý hiếm
Châu
bản triều Nguyễn là khối tài liệu duy nhất tại Việt Nam và hiếm có trên thế
giới có bút tích của nhà vua phê duyệt chi tiết về mọi vấn đề của đất nước trên
văn bản. Đây là các tài liệu gốc rất có giá trị, giúp nghiên cứu phục dựng toàn
bộ hệ thống chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, con người của một quốc gia trong một giai đoạn lịch sử. Trải qua thời
gian, những hình dấu in trên văn bản, bút tích phê duyệt của các vua, hình thức
văn bản, ngôn ngữ, chữ viết, chất liệu giấy, mực… đều trở thành những tư liệu
quý giá, cung cấp thông tin hữu ích về các lĩnh vực như: hành chính học, văn
bản học, gia phả học, ấn chương học…
- Tính toàn vẹn
Với 773 tập tương đương khoảng 85.000 văn
bản, Châu bản triều Nguyễn là khối tài liệu hành chính lưu giữ đầy đủ và hoàn
chỉnh thông tin về một triều đại phong kiến ở Việt Nam.
Một
trong những giá trị nổi bật của Châu bản triều Nguyễn thể hiện ở chỗ đây là
những tư liệu đặc biệt quan trọng góp phần khẳng định chủ quyền của Việt Nam
tại 2 quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Trong
85.000 Châu bản được lưu giữ có khoảng 19 Châu bản ghi lại cụ thể về việc triều
Nguyễn hàng năm đã cử thủy quân
Hoàng Sa ra 2 quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa để khảo sát, đo đạc thủy trình, vẽ
bản đồ, cắm mốc chủ quyền, khai thác
sản vật… (Ví dụ, Châu bản ngày 21/6 năm Minh Mệnh thứ 19 (1838) cho biết: Kết
quả của đoàn khảo sát Hoàng Sa năm 1838 đã khảo sát được 25 đảo, trong đó có 13
đảo được khảo sát lần đầu…). Đặc biệt, các
châu bản này đã thể hiện Việt Nam là một quốc gia biển rất có trách nhiệm trong
công tác cứu hộ, cứu nạn thuyền bè của các nước gặp nạn trên vùng biển Hoàng Sa
và Trường Sa.
Trải
qua thời gian hàng trăm năm, châu bản triều Nguyễn tuy có bị hư hỏng, xuống cấp
do khí hậu, chiến tranh, điều kiện bảo quản, nhưng vẫn được lưu giữ đến hôm
nay, trở thành một trong những khối tài liệu lưu trữ đặc biệt quý hiếm.
Trong phát biểu của mình, tại Lễ trao bằng công nhận Di sản tư liệu
Châu bản triều Nguyễn thuộc chương trình Ký ức thế giới khu vực Châu Á - Thái
Bình Dương, ngày 30/7/2014 tại Hà Nội, bà Katherine Muller - Marine nhấn mạnh
rằng: Châu bản triều Nguyễn có ý nghĩa quan trọng với bất kì ai, vì nó đưa
chúng ta ngược dòng lịch sử hơn 100 năm trước, qua đó tiếp cận với nền văn hóa,
chính trị, những cam kết lâu dài về văn hóa, khoa học, và những cam kết ngày
nay vẫn rất mạnh mẽ.
Châu
bản triều Nguyễn là di sản tư liệu thứ 4 của Việt Nam được UNESCO công nhận sau
Mộc bản triều Nguyễn (2009), 82 Bia đá Tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám
(2010) và Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm (2012). Việc vinh danh Châu bản triều Nguyễn
góp phần làm phong phú thêm kho di sản tư liệu kí ức của Việt Nam và của thế
giới.
3.3. Mộc bản trường
học Phúc Giang96
Hội
nghị lần thứ 7 Ủy ban Chương trình Ký ức thế giới khu vực Châu Á -Thái Bình
Dương (MOWCAP) tổ chức tại Cố đô Huế tháng 5 năm 2016, đã ghi danh "Mộc
bản trường học Phúc Giang " là Di sản tư liệu thuộc Chương trình Ký ức thế
giới khu vực Châu Á -Thái Bình Dương.
Mộc
bản trường học Phúc Giang là khối mộc bản duy nhất, cổ nhất về giáo dục của một
dòng họ còn lưu giữ được ở Việt Nam từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX, tại trường học Phúc Giang, làng Trường Lưu, xã Lai
Thạch, tổng Lai Thạch, huyện La Sơn, phủ Đức Thọ, trấn Nghệ An, hiện là làng
Trường Lưu, xã Trường Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Mộc bản được đánh giá
cao ở các tiêu chí sau:
- Tính xác thực
Khối mộc bản gồm 379 bản, được khắc chữ Hán ngược để in 3 tập
sách giáo khoa kinh điển (gồm 12 quyển): Tính lý toản yếu đại toàn, Ngũ kinh toản yếu
đại toàn và Thư viện quy lệ.
96 http://dch.gov.vn/pages/news/news.aspx?id=43, truy cập ngày 30.11.2017
Chất
liệu ván in với tuổi thọ/niên đại và các dấu hiệu về phong cách, kỹ thuật tạo
tác khẳng định tính xác thực của chúng. Hình thức trình bày phong phú lưu giữ
bút tích, ấn triện, gia huy riêng biệt, khẳng định bản quyền...
Tính xác thực của Mộc bản trường học Phúc Giang cũng có thể kiểm chứng
đối chiếu qua các sắc phong của triều Lê và triều Nguyễn, cũng như hồ sơ khoa
học xếp hạng di tích gắn với các danh nhân: Nguyễn Huy Tự (năm 1991), Nguyễn
Huy Hổ (năm 2001), Nguyễn Huy Quýnh (năm 2005), Nguyễn Huy Oánh (năm 2006),
Nguyễn Huy Vinh (năm 2006), Nguyễn Huy Cự (năm 2009), Nguyễn Uyên Hậu (năm
2011) và Nguyễn Huy Tựu (năm 2012). Ngoài ra, Mộc bản trường học Phúc Giang
cũng có thể được đối chiếu qua các tài liệu chính sử của triều Nguyễn như: Đại Nam thực lục chính biên, Đại Nam nhất
thống chí và các sách chuyên khảo
như Lịch Triều hiến chương loại chí của
Phan Huy Chú, Nghệ An ký của Bùi
Dương Lịch.
- Ý nghĩa quốc tế
Mộc
bản trường học Phúc Giang là tập tư liệu gốc, duy nhất do các danh nhân dòng họ
Nguyễn Huy cùng đội ngũ thợ khắc tạo ra từ giữa thế kỷ XVIII. Đây là tập tư
liệu về giáo dục và văn hóa của một dòng họ còn lưu giữ được ở Việt Nam. Trên
cơ sở tham khảo, tóm tắt và bổ sung các sách kinh điển của Nho giáo, các thầy giáo dòng họ Nguyễn Huy đã biên soạn và khắc in các tập
sách, phục vụ việc dạy và học của trường học Phúc Giang. Tính độc đáo, duy nhất
của tập tư liệu này thể hiện ở các điểm sau:
+ Chữ viết trên mộc bản là chữ Hán ngược. Chữ Hán là chữ viết có tính
quốc tế cao và được dùng chính thức trong hệ thống nhà nước ở các nước đồng văn
thời bấy giờ. Chữ viết trên ván khắc đẹp, thanh thoát,
với nhiều dạng chữ như: Lệ thư, Thảo thư, giản tự, dị
tự, tục tự, cổ tự, chữ kiêng húy…hàm chứa nhiều giá trị.
+ Nội dung tư liệu mộc bản phong phú được chắt lọc từ tinh hoa Nho
giáo, văn hóa giáo dục của khu vực, kết hợp nhuần nhuyễn với văn hóa bản địa,
các soạn giả đã bổ sung nhiều tư liệu của Việt Nam, như phần lịch sử các triều
đại Việt Nam từ thời Đinh đến thời Trần cùng với các nhận xét, đánh giá các vị vua. Một số tư tưởng của Khổng giáo đã
được tiếp thu có phê phán, ví như trong Kinh Xuân Thu, Trịnh Bá thì đề cao việc hiếu
với
mẹ trên đất nước, nhưng với Nguyễn Huy Oánh thì lại đặt sự hiếu đất nước lên
trên. Mộc bản trường học Phúc Giang là minh chứng cho việc kế thừa và phát huy
Nho giáo.
+
Sức lan tỏa ở Việt Nam: Năm 1759, một năm sau khi các bộ sách được khắc in,
Nguyễn Huy Oánh được cử làm Tư nghiệp (Hiệu phó) Quốc Tử Giám, sau thăng Tế tửu
(Hiệu trưởng). Các tư liệu in từ Mộc bản trường học Phúc Giang đã được ông dùng
để giảng dạy tại đây và góp phần không nhỏ vào việc đào tạo nhân tài góp phần
nâng cao vị thế của Việt Nam. Về sau, thời nhà Nguyễn, các tài liệu này còn được các thế hệ sau của dòng họ Nguyễn
Huy, điển hình là Nguyễn Huy Tá, phó Đốc học (Hiệu phó) Quốc Tử Giám ở kinh
thành Huế dùng làm tài liệu dạy học.
Các tác giả chính của mộc bản như Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn
Huy Cự, Nguyễn Huy Quýnh, Nguyễn Huy Tự đều giảng dạy cho các vua chúa tại kinh
đô và tạo ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của quốc gia và khu vực vào thời kỳ
đó.
+ Với các nước trong khu vực đồng văn: các đánh giá, nhận xét về các
danh nhân dòng họ Nguyễn Huy được lưu giữ qua các bức đại tự của vua quan nhà
Thanh tặng cho Nguyễn Huy Oánh (Đẩu Nam
tuấn dự - Ngôi sao Đẩu của nước
Nam), Nguyễn Huy Tự (Võ khố hùng lược - Văn võ toàn tài)…cũng như qua thơ
văn trao đổi giữa Nguyễn Huy Oánh với sứ thần Cao Ly và Nhật Bản, qua đánh giá
của triều Lê khi cử Nguyễn Huy Oánh tiếp sứ thần nhà Thanh năm 1761…
Đặc biệt, khi soạn sách giáo khoa, các soạn giả đã tham
khảo 9 bộ sách của nhiều danh sĩ, các tác gia văn học, trong đó có 3 người từng
đi sứ Trung Hoa: Nguyễn Tông Quai, Vũ Khâm Thận và Đỗ Huy; góp phần đào tạo
được 5 sứ thần nổi tiếng: Nguyễn Duy Hoành, Ngô Thì Nhậm, Lê Hữu Dụng Đỗ Huy
Diễn và Nguyễn Đường, làm tăng cường các mối quan hệ trong sự nghiệp bang giao
giữa Việt Nam và Trung Hoa.
- Tính quý
hiếm
Mộc
bản trường học Phúc Giang là khối tư liệu duy nhất về giáo dục, văn hóa của một
dòng họ còn lưu giữ bút tích các danh nhân. Đây là các tư liệu gốc giúp nghiên
cứu hệ thống giáo dục, văn hóa, kinh tế, xã hội…của Việt Nam trong giai đoạn
lịch sử giữa thế kỷ XVIII. Các mộc bản ngoài giá trị về nội dung thông tin, bản thân các mộc bản trải
qua
thời gian hơn 250 năm tồn tại, với bao biến cố của thời gian, chiến tranh,
thiên tai…đã trở thành những cổ vật quý giá.
Mộc bản với những dấu triện, gia huy, thư pháp, hình thức,
ngôn ngữ, chất liệu gỗ…là tư liệu quý cung cấp thông tin thuộc nhiều lĩnh vực: văn bản học, giáo dục học, in ấn, mỹ
thuật...
Hiện tại, Mộc bản trường học Phúc Giang còn có sức lôi cuốn các nhà
nghiên cứu ở các nước đồng văn:
+ Phương pháp soạn sách giáo khoa của các thầy giáo dòng họ Nguyễn Huy
phù hợp với trình độ giáo dục đương thời và vẫn còn có ý nghĩa kinh nghiệm cho
việc biên soạn tài liệu giáo dục hiện nay.
+ Là hiện vật quý hiếm, cho phép các nhà nghiên cứu tìm hiểu về nhiều
lĩnh vực như: giáo dục, văn hóa, nghề in, kỹ mỹ thuật chạm khắc, đời sống kinh
tế - xã hội của một vùng quê xa kinh thành…
+ Mộc bản là minh chứng cho sự du nhập của Nho học vào Việt Nam, được biến đổi phù
hợp với nền giáo dục của Việt Nam đương thời và cũng là tư liệu gốc để nghiên
cứu đánh giá về giao lưu văn hóa giữa
Việt Nam và Trung Hoa, qua việc tiếp thu và phát triển các sách giáo khoa kinh
điển của Nho gia cho việc giáo dục ở Việt Nam, đồng thời, cũng là tư liệu để so
sánh với sự tiếp thu Nho giáo và giáo dục Nho học của các nước đồng văn như Hàn
Quốc, Nhật Bản.
- Các tiêu chí khác:
Mộc
bản trường học Phúc Giang được khắc từ năm 1758 tới năm 1788, gắn với 3 thế hệ
cha con, ông cháu, anh em gồm 5 danh nhân như: Nguyễn Huy Tựu, Nguyễn Huy Oánh,
Nguyễn Huy Cự, Nguyễn Huy Quýnh, Nguyễn Huy Tự và được sử dụng liên tục cho
việc dạy và học của hàng ngàn thầy giáo và học sinh qua gần 3 thế kỷ (XVIII –
XX). Ngoài ra, Mộc bản trường học Phúc Giang còn cho biết sự tham gia hoạt động
giáo dục của một số người khác, đều là các nhà chính trị, danh nhân văn hóa,
các tác phẩm của họ đã được Nguyễn Huy Oánh tham khảo khi soạn sách Ngũ
kinh toản yếu đại toàn như: Tiến
sĩ Nguyễn Tông, Tiến sĩ Trần Trọng Liêu, Tiến sĩ Vũ Khâm Thận, Tiến sĩ Vũ Công
Trấn, Tiến sĩ Đỗ Huy Kỳ…
Mộc bản được khắc từ gỗ của cây thị đực lâu năm (hiện vẫn còn ở làng Trường
Lưu) đặc tính cứng, ít bị
mối, mọt, không bị giòn gẫy, cong vênh, có chiều dài 25cm - 30cm, rộng 15cm -
18cm và dày khác nhau từ 1cm - 2cm, tùy theo loại trang, nếu là tên sách thì
dày và rộng hơn. Mỗi bản để lề trên và dưới là 1cm - 1,2 cm, lề phải và trái
1cm, khi gập lại đóng quyển sẽ được 2 trang liền kề (tức 1 tờ 2 mặt) theo kiểu
sách thời xưa. Thợ khắc là các thợ từ làng nghề Hồng Lục, Liễu Chàng, xứ Hải
Dương (nay thuộc xã Tân Hưng, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương).
Hình thức, phong cách trình bày đa dạng và phong phú về kích cỡ dài,
rộng và dày; các trang trong sách cũng khác nhau tùy theo bản gỗ đó được in các
tư liệu khác nhau như bài tựa, bạt, trang mở đầu và kết thúc, mục lục, chính văn…phản ảnh
đầy đủ hình thức của những cuốn sách cổ ở khu vực đồng văn Đông Á.
Trường
Lưu với các giá trị di sản vật thể, di sản phi vật thể tiêu biểu và di sản tư
liệu đang tiềm ẩn, nếu được sự quan tâm của các cấp quản lý và sự chung tay của
cộng đồng địa phương sẽ thực sự là điểm đến hấp dẫn đối với giới nghiên cứu,
khách tham quan trong nước và quốc tế./.
3.4.
Mộc bản triều Nguyễn97
Mộc
bản triều Nguyễn là di sản tư liệu thế giới đầu tiên của Việt Nam được UNESCO
công nhận ngày 31 tháng 7 năm 2009, gồm 34.618 tấm, là những văn bản chữ Hán -
Nôm được khắc ngược trên gỗ để in ra các sách tại Việt Nam vào thế kỷ 19 và đầu
thế kỷ 20. Dưới triều Nguyễn, do nhu
cầu phổ biến rộng rãi các chuẩn mực của xã hội, các điều luật bắt buộc thần dân
phải tuân theo, để lưu truyền công danh sự nghiệp của các vua chúa, các sự kiện
lịch sử..., triều đình đã cho khắc nhiều bộ sách sử và các tác phẩm văn chương
để ban cấp cho các nơi. Quá trình hoạt động đó đã sản sinh ra một loại hình tài
liệu đặc biệt, đó là mộc bản.
Tất cả nội dung các bản thảo được khắc trên mộc bản đều được
hoàng đế trực tiếp ngự lãm, phê duyệt bằng bút tích trước khi giao cho những
người thợ tài hoa nhất trong cung đình khắc lên gỗ quý. Do tính chất cực kỳ
quan trọng của mộc bản, dưới thời Minh Mạng, nhà vua từng có chỉ dụ: “Sai quan Bắc thành kiểm xét các ván in nguyên trữ tại
97 http://dch.gov.vn/pages/news/news.aspx?id=43, truy cập ngày 30.11.2017
Văn
Miếu (Hà Nội) về các sách Ngũ Kinh, Tứ Thư Đại Toàn, Vũ Kinh Trực Giải cùng
Tiền Hậu Chính Sử và Tứ Trường Văn Thể gửi về kinh để ở Quốc Tử Giám (Kinh đô
Huế)”. Gỗ dùng làm ván khắc mộc bản triều Nguyễn cũng rất đặc biệt, là gỗ thị,
gỗ lê, gỗ táo hay gỗ cây nha đồng,
vừa mềm, vừa mịn, thớ gỗ trắng, sáng ngời như ngà voi. Nét chữ khắc trên mộc bản rất điêu luyện, tinh xảo và sắc nét.
Đây là những tài liệu gốc, độc bản, có giá trị, phục vụ cho việc nghiên cứu
lịch sử và văn hóa Việt Nam thời cận đại.
Mộc bản triều Nguyễn trong hồ sơ di sản được đánh giá như sau: 34.555
bản khắc mộc bản đã giúp lưu lại những tác phẩm chính văn, chính sử do triều
Nguyễn biên soạn, các sách kinh điển và sách lịch sử. Ngoài giá trị về mặt sử
liệu, còn có giá trị về nghệ thuật, kỹ thuật chế tác. Nó đánh dấu sự phát triển
của nghề khắc ván in ở Việt Nam. Chính vì những tính chất quan trọng và giá trị
cao mà trong thời kỳ phong kiến và các nhà nước trong lịch sử của Việt Nam đã
rất chú tâm để bảo quản những tài liệu này.
Mộc
bản là những bản gỗ khắc chữ Hán Nôm ngược dùng để in ra các sách được sử dụng phổ biến dưới triều Nguyễn. Hiện
34.555 tấm mộc bản đang được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 4 - trực
thuộc Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước, có nội dung rất phong phú và được chia
làm chín chủ đề: lịch sử, địa lý, quân sự, pháp chế, văn thơ, tôn giáo - tư
tưởng - triết học, ngôn ngữ - văn tự, chính trị - xã hội, văn hóa - giáo dục.
Tài liệu mộc bản triều Nguyễn được hình thành chủ yếu trong quá trình
hoạt động của Quốc sử quán triều Nguyễn (được thành lập năm 1820 dưới thời vua
Minh Mạng) tại Huế. Ngoài ra, tài liệu này còn bao gồm cả những
ván khắc in được tập hợp từ Văn Miếu
- Quốc Tử Giám (Hà Nội) được đưa vào Huế và lưu trữ ở Quốc Tử Giám
(Huế) dưới thời vua Minh Mạng và
Thiệu Trị. Từ năm 1960, Mộc bản triều Nguyễn được chuyển vào Đà Lạt.
Đây là khối tài liệu đặc biệt quý hiếm, do giá trị về mặt nội dung, đặc
tính về phương pháp chế tác và những quy định rất nghiêm ngặt của triều đình
phong kiến về việc ấn hành và san khắc, những tài liệu này được coi là quốc bảo, chỉ những người có trách
nhiệm
và thẩm quyền làm việc tại Quốc sử quán mới được tiếp xúc và làm việc với chúng.
Nội
dung của khối tài liệu mộc bản triều Nguyễn rất phong phú và đa dạng, phản ánh
mọi mặt về xã hội Việt Nam dưới triều Nguyễn.
- Về
lịch sử: có 30 bộ sách gồm 836 quyển, ghi chép về lịch sử
Việt Nam từ thời Hùng Vương dựng nước cho đến triều Nguyễn. Đây là nguồn tư
liệu đáng tin cậy và có tính chính xác cao. Trong 34.619 tấm Mộc bản, có một
bản khắc bài “Nam quốc sơn hà”. Đây là bản khắc gỗ cổ nhất bài thơ “Nam
quốc sơn hà” còn lại cho đến ngày
nay. Bài thơ “Nam quốc sơn hà” khẳng
định chân lý: Nước Nam là một quốc gia lãnh thổ riêng, cương giới rạch ròi,
quyền độc lập tự chủ của dân tộc là thiêng liêng bất khả xâm phạm.
- Về
địa lý: có hai bộ sách gồm 20 quyển, ghi chép về địa lý của
nước Việt Nam đã thống nhất và ghi chép về hoàng thành Huế. Đặc biệt, trong
khối tài liệu quý giá này có những bản khắc mộc bản mang nội dung khẳng định
chủ quyền thiêng liêng của Việt Nam đối với quần đảo Hoàng Sa. Bản gốc sách Đại
Nam thực lục tiền biên ghi chép về các sự kiện xảy ra từ thời chúa Nguyễn Hoàng
đến Nguyễn Phúc Thuần, trải qua chín đời
chúa (1558 - 1777), đã khẳng định: quần đảo Hoàng Sa (tục gọi là Vạn lý Hoàng
Sa) thuộc địa phận tỉnh Quảng Ngãi
- Về chính trị xã hội: có năm bộ sách gồm 16 quyển, ghi chép về sách lược của các
triều
đại phong kiến Việt Nam.
- Về
quân sự: có năm bộ
sách gồm 151 quyển, ghi chép về việc đánh dẹp các cuộc nổi dậy ở Bắc kỳ, Nam kỳ, Bình Thuận và một số
nơi khác.
- Về pháp chế:
có 12 bộ sách gồm 500 quyển,
ghi chép về các điển chế và pháp luật triều Nguyễn.
- Về văn hóa - giáo dục: có 31 bộ sách gồm 93 quyển,
ghi chép về những nhân vật đỗ cử
nhân, tiến sĩ triều Nguyễn.
- Về tư tưởng triết học - tôn giáo: có 13 bộ sách gồm 22 quyển, ghi chép về phương pháp tiếp cận kinh điển Nho gia.
- Về
văn thơ: có 39 bộ gồm 265 quyển, ghi chép thơ văn của các bậc
đế vương và Nho gia nổi tiếng Việt Nam.
- Về ngôn ngữ văn tự: có 14 bộ sách gồm 50 quyển, giải nghĩa Luận ngữ bằng thơ Nôm.
- Về quan hệ quốc tế: tài liệu mộc bản triều Nguyễn còn có giá trị khi tìm hiểu lịch sử và
văn hóa các nước khác trên thế giới như: Lào, Campuchia, Thái Lan, Trung Quốc, Pháp...
Trước năm 1960, tài liệu mộc bản triều
Nguyễn được lưu trữ tại Huế. Từ năm 1960 được
chuyển từ Huế về Đà Lạt. Quá trình di chuyển tài liệu mộc bản triều Nguyễn từ
Huế về Đà Lạt rất công phu và cẩn trọng, phải di chuyển làm ba lần mới hoàn
thành. Từ năm 1961 - 1975, tài liệu mộc bản triều Nguyễn được cất giữ tại chi
nhánh văn khố Đà Lạt; do điều kiện bảo quản không
tốt nên bị hư hỏng và xuống
cấp trầm trọng.
Sau năm 1975, được giao về Cục Lưu trữ nhà nước
(nay là Cục Văn thư và lưu trữ nhà nước), bảo quản tại tòa nhà Dòng Chúa cứu
thế. Từ năm 1984, được chuyển về bảo quản tại khu biệt điện Trần Lệ Xuân cũ
(nay là Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV). Hiện nay, khối tài liệu mộc bản triều
Nguyễn đã được xây dựng nhà kho chuyên dụng hiện đại để bảo quản, đã phân loại, chỉnh lý khoa học, đồng thời được in rập ra giấy dó và số hóa, có phần mềm quản lý
và phục vụ khai thác sử dụng. Để bảo tồn và phát huy giá trị khối tài liệu này,
năm 2004, Cục Văn thư và lưu trữ nhà nước cho phép biên soạn và xuất bản sách
Mộc bản triều Nguyễn - đề mục tổng quan, giới thiệu toàn bộ nội dung khối tài
liệu quý hiếm trên với các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước.
3.5. Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm98
Chùa
Vĩnh Nghiêm ở làng Đức La, xã Trí Yên, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang, còn được
gọi là chùa Đức La, là một trung tâm Phật giáo lớn thuộc phái Thiền Trúc Lâm
của Phật giáo Việt Nam. Cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, chùa Vĩnh Nghiêm là một
trung tâm ấn hành, xuất bản lớn của
Phật giáo Việt Nam. Kho mộc bản (ván khắc) còn lưu giữ hiện nay (được san khắc
tại đây), vẫn lưu giữ được 34 đầu sách với gần 3000 bản khắc, mỗi bản có hai
mặt, mỗi mặt 2 trang sách (âm bản) khoảng 2000 chữ Nôm, chữ Hán.
Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm là di sản tư
liệu bằng chữ Hán và chữ Nôm,
là nguồn tư liệu vô cùng quý
giá cho việc nghiên cứu sự phát triển của ngôn ngữ Việt nói chung, của chữ Nôm nói riêng trong lịch sử. Chữ Hán và chữ Nôm (một số rất ít bằng chữ Phạn) với
nhiều
phong cách, lối viết khác nhau, được khắc ngược trên hai mặt của đa số tấm ván
(một số tấm chỉ được khắc trên một mặt). Phần lớn là thể chữ chân dễ đọc, được
khắc sâu (khoảng 1,5 mm) nên bản in
ra giấy dó rất sắc nét. Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm đánh dấu quá trình phát triển
của hệ thống văn tự Việt Nam, chuyển từ chỗ sử dụng chủ yếu chữ Hán của Trung
Quốc sang coi trọng và chủ động sử dụng chữ Nôm (chữ do người Việt Nam tạo ra để ghi âm tiếng Việt). Từ chỗ chỉ được dùng lẻ tẻ ở thời kì trước đó, chữ Nôm bắt đầu được sử dụng một cách có
hệ thống trong trước tác của các cao tăng Thiền phái Trúc Lâm. Họ sử dụng chữ
Nôm để viết lời thuyết pháp dưới dạng văn vần (tiện cho việc phổ biến giáo lí nhà Phật vào dân gian), không phải
dịch trực tiếp từ kinh Phật viết bằng chữ Hán hay bằng chữ Phạn, mà nó là tổng
kết ngắn gọn dưới dạng thơ hoặc là những diễn giải tư tưởng Phật học dưới lăng
kính của người Việt Nam.
Hiện
nay, mẫu chữ Nôm từ sách Thiền tông bản hạnh - một phần của mộc bản ở chùa Vĩnh Nghiêm, được Hội Bảo tồn
di sản chữ Nôm (The Vietnamese Nom Preservation Foundation, USA) lấy làm mẫu
cho font chữ Nôm trên mã Unicode (kí hiệu NomNaTongLight,ttf) và được cài đặt
vào máy tính trên toàn thế giới.
Nội dung chính của kho mộc bản là các bộ kinh, sách, luật giới nhà Phật
và trước tác của một số danh nhân, thiền sư đã sáng lập, chấn hưng, phát triển
trung tâm Phật giáo Vĩnh Nghiêm trong nhiều thế kỷ và có ảnh hưởng mạnh mẽ đến
sự phát triển về văn hóa, xã hội của một giai đoạn lịch sử Việt Nam, như: Trần
Nhân Tông, Pháp loa Đồng Kim Cương, Huyền quang Lý Đạo Tái, Trạng nguyên Mạc
Đĩnh Chi, Tuệ đăng – chân nguyên thiền sư… Kho mộc bản có tổng số 3.050 ván rời với 9 đầu sách: Tỳ khâu ni giới kinh (năm Tự Đức 34 - 1881), Giới
luật kinh (năm Tự Đức 34 - 1881), Đại phương quảng Phật Hoa Nghiêm kinh (năm Tự
Đức 37 - 1884), Kính tín lục (năm Tự Đức 39 - 1886), Yên Tử nhật trình (năm Bảo
Đại 7 - 1932), Đại thừa chỉ quán (năm Bảo Đại 10 - 1935), Sa di ni giới kinh
(năm Tự Đức 34 - 1881), Di Đà kinh, Quan Thế Âm kinh, Tây Phương mỹ nhân truyện
(trong đó có vài chục mảnh là mộc bản sớ, điệp và lịch pháp xem ngày giờ tốt
xấu trong năm), được chế tác nhiều đợt trong khoảng thời gian từ thế kỷ 17 đến đầu thế kỷ 20, nhưng phần lớn được san khắc trong những năm cuối thế kỷ 19,
đầu thế kỷ 20. Đây là bộ mộc bản gốc, duy nhất của Phật phái Trúc Lâm hiện còn lưu
giữ được tại chùa Vĩnh Nghiêm để truyền bá tư tưởng cốt lõi của đạo Phật cho hàng trăm
ngôi chùa với hàng triệu tăng ni, Phật tử xưa nay.
Trực
tiếp chế tác mộc bản là những người thợ thủ công thuộc các phường thợ chuyên làm nghề khắc mộc bản ở tỉnh Hải Dương. Họ
được các vị sư trụ trì chùa Vĩnh Nghiêm mời đến làm công lâu dài trong chùa,
trực tiếp thực hiện các công đoạn chế tác mộc bản (chọn gỗ, xử lý gỗ, khắc chữ,
khắc trang trí), in ra sách, đóng sách. Phía nhà chùa đóng vai trò giám sát, tổ
chức công việc. Các mộc bản được làm bằng gỗ thị là thứ gỗ màu trắng, có độ bền
cao, ít cong vênh và nứt vỡ. Kỹ thuật khắc chữ và đồ án trang trí trên mỗi tấm
ván đều đúng theo quy chuẩn in của Việt Nam. Mỗi trang sách in ra sẽ có biên
lan (khung viền lề sách), bản tâm (vị trí khắc tiêu đề sách), ngư
vĩ (gáy sách). Đặc biệt, ở ván khắc
tương ứng với trang đầu và trang cuối của mỗi cuốn sách, thường có lạc khoản
cho biết thời gian san khắc, người san khắc, địa điểm tàng trữ.
Kích thước các mộc bản ở chùa Vĩnh Nghiêm không đồng đều, tùy theo từng
bộ kinh/sách mà có kích thước khác nhau. Bản khắc lớn nhất là loại sớ, điệp
chiều dài hơn 100cm, rộng 40 - 50cm, bản nhỏ nhất khoảng
15 x 20cm, nhưng phần lớn mộc bản
bộ Kinh hoa nghiêm (hơn 2800 mảnh) có kích cỡ 33cm x 23cm x 2,5cm. Vì đã qua nhiều
lần sử dụng, mực in bám khá dầy, nên các ván đều có mầu đen. Trong điều kiện
bảo quản mang tính tự nhiên trước
đây, lớp mực bám này có tác dụng chống thấm nước và mối mọt rất hiệu quả.
Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm là sưu tập Kinh sách được in ra từ kho mộc bản
này là tư liệu thể hiện tư tưởng của Phật phái Trúc Lâm. Sự ra đời của Phật phái Trúc Lâm vào thế
kỉ thứ 13 là một sự kiện có ý nghĩa to lớn, thể hiện sâu sắc tinh thần tự lực
và tùy duyên, nghĩa là xem Phật chính là bản thân mình, tự tin vào bản thân,
không tin vào các thế lực thần bí, lạc quan với cuộc sống thực, thuận theo tự
nhiên. Do đó, về tổng thể, nội dung của mộc bản ở chùa Vĩnh Nghiêm có ý nghĩa
lớn đối với xã hội Việt Nam trên nhiều phương diện, như: triết lí nhân sinh và
giáo dục nhân cách công dân, tôn giáo tín ngưỡng,
ngôn ngữ văn tự, khoa học kĩ thuật, văn học nghệ thuật.
Kho
mộc bản là bản nguyên gốc, còn tương đối nguyên vẹn và được bảo quản tốt theo
phương pháp truyền thống của người Việt Nam, là tài sản quý hiếm đặc biệt. Với các giá
trị
khoa học, lịch sử đặc sắc, Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm đã được UNESCO vinh danh là
di sản tư liệu khu vực châu Á - Thái Bình Dương, năm 2012.
3.6. Bia Đề danh tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội)99
Văn
Miếu - Quốc Tử Giám nằm ở phía Nam thành Thăng Long. Trước đây, khu vực này
thuộc thôn Minh Giám, tổng Hữu Nghiêm, huyện Thọ Xương; thời Pháp thuộc, thuộc
làng Thịnh Hào, tổng Yên Hạ, huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông. Hiện nay, di tích
thuộc địa bàn 2 quận Đống Đa và Ba Đình, thành phố Hà Nội. Đây là một trong
những di tích có giá trị đặc biệt, phản ánh hết sức sinh động truyền thống hiếu
học, tôn sư trọng đạo, coi trọng hiền tài của dân tộc ta trong lịch sử ngàn năm
văn hiến, trong đó, các bia tiến sĩ hiện còn tại di tích là một di sản văn hóa
nổi tiếng và là niềm tự hào của dân tộc.
Năm 1070, Lý Thánh Tông cho dựng Văn Miếu, đắp tượng Khổng
Tử, Chu Công, Tứ phối, vẽ tượng thất thập nhị hiền, bốn mùa tế tự, cho Hoàng
thái tử đến học. Năm 1076, lập Quốc Tử Giám. Năm 1253 (đời Trần) đổi tên Quốc
Tử Giám thành Quốc Tử viện. Đến đời Lê (năm 1483), đổi tên Quốc Tử viện thành
Thái Học đường. Thời Nguyễn, khu vực này được đổi thành Văn Miếu Hà Nội. Như
vậy, trong lịch sử, di tích là nơi thờ Thánh Nho (Khổng Tử), Chu Công, Tứ phối,
thất thập nhị hiền, Chu Văn An và là trường Quốc học đào tạo trí thức Nho học
của nước ta từ thời Lý đến thời Lê.
Vua Lê Thánh Tông (1460 - 1497) là người đề xướng dựng bia đề danh tiến
sĩ để tôn vinh các trí thức Nho học đỗ đạt. Đến nay, tại Văn Miếu - Quốc Tử
Giám còn lưu giữ được 82 bia ghi rõ họ tên, quê quán của 1.304 nhà trí thức
khoa bảng (85 trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa; 283 hoàng giáp và 939 tiến
sĩ). Trong số văn bia này, bia tiến
sĩ có niên đại sớm nhất, được dựng năm 1484, đời Lê Thánh Tông, ghi lại lịch sử
khoa thi năm 1442; bia tiến sĩ có
niên đại muộn nhất, được dựng vào năm 1780, ghi về khoa thi năm 1779.
Từ lâu, hệ thống bia đề danh tiến sĩ
trong Khu di tích đã được coi là một trong những di sản văn hóa vô cùng
giá trị của ông cha ta để lại. Giá trị ấy được thể hiện qua một số điểm sau:
99 http://dch.gov.vn/pages/news/preview.aspx?n=470&c=43, truy cập ngày 30/11/2017
Thứ nhất, đây là những tư
liệu lịch sử xác thực, ghi lại kết quả các kỳ thi tiến sĩ từ năm 1442 đến năm
1779, thuộc thời Lê sơ, Mạc và Lê Trung hưng, (từ thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII).
Mỗi tấm bia dựng cho một khoa thi. Những bài ký trên bia là nguồn sử liệu phong
phú về một khoa thi. 82 bia này là nguồn sử liệu quí giá, phản ánh về lịch sử
giáo dục Việt Nam trong suốt 300 năm.
Thứ hai, trên mỗi tấm bia đều có các
bài văn thể hiện quan điểm đào tạo nhân tài của các triều đại phong kiến Việt
Nam. Nhiều triết lý về dựng nước, giữ nước, bảo tồn văn hóa, phát triển giáo
dục, đào tạo nhân tài của các triều đại… đến hôm nay vẫn còn nguyên giá trị.
Chẳng hạn, việc khẳng định: "Hiền tài là nguyên khí của quốc gia,
nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh rồi lên cao, nguyên khí suy thì thế nước yếu
rồi xuống thấp" được khắc trên bia đề danh tiến sĩ năm 1484 (ghi lại
khoa thi năm 1442) đến nay vẫn được coi như một tư tưởng lớn về việc đánh giá
và sử dụng nhân tài của đất nước.
Thứ ba, bia đề danh tiến sĩ là nguồn sử liệu
quí giá, giúp cho việc nghiên cứu về tiểu sử, hành trang của nhiều danh nhân
Việt Nam, như Nguyễn Trãi - người được UNESCO công nhận là Danh nhân Văn hóa
thế giới, Lê Quí Đôn, Lương Thế Vinh.... Hơn nữa, trong số 1304 tiến sĩ được
khắc tên trên 82 bia, có tới 225 vị từng đi sứ Trung Quốc, như Nguyễn Như Đổ,
Lê Quý Đôn… Điều này đã thể hiện giá trị độc đáo và khẳng định ý nghĩa quốc tế
của bia đề danh tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội).
Thứ tư, chữ Hán khắc trên các bia, có niên đại rất cụ thể, phản ánh về thư pháp (cách viết chữ) của các thời liên quan. Vì vậy, có thể
coi đây là căn
cứ quan trọng để nhận diện tiến trình phát triển thư pháp chữ Hán
của người Việt từ thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII.
Thứ năm, về giá trị nghệ
thuật, mỗi tấm bia là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, do các nghệ nhân hàng
đầu tạo tác. Do đó, 82 tấm bia là 82 phong cách nghệ thuật khác nhau, phản ánh
cụ thể và sinh động nghệ thuật tạo tác bia đá của tiền nhân.
82 bia đá tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội) là những tấm bia đề danh
tiến sĩ duy nhất trên thế giới có bài ký (văn bia) không chỉ lưu danh những tiến sĩ đã thi đỗ trong các kỳ thi trải dài suốt gần 300 năm (từ
1442 đến 1779), mà còn ghi lại triết lý của các triều đại về vấn đề giáo dục và
đào tạo, sử dụng nhân tài, do đó có tác động to lớn đối với xã hội đương thời và hậu thế. Ngoài ý nghĩa văn hóa, giáo dục, mỗi tấm bia tiến sĩ còn
mang
theo những thông tin về các khoa thi Hội, như tên các quan trông coi thi, chấm
thi, ngày thi, ngày yết bảng xướng danh những người thi đỗ...
Qua
phong cách nghệ thuật và nội dung phản ánh, về cơ bản, có thể chia 82 bia này thành 3 loại: loại I gồm 14 bia dựng từ
năm 1484 đến năm 1536, loại II gồm 25 bia dựng vào năm 1653, loại III gồm 43
bia dựng từ năm 1717 đến năm 1780. Trong số trong số 82 bia này, các nhà mỹ
thuật đánh giá bia loại II là những hiện vật quý giá nhất về mặt nghệ thuật
trang trí (đề tài trang trí trên trán và diềm bia phong phú và tinh tế, đường
nét chạm đục hoa văn, linh thú, mây trời đều rất sinh động, tươi vui, hóm hỉnh.
Rùa đế của bia loại II được tạc đơn sơ nhưng khỏe mạnh, mang cái đẹp của những
phác thảo, tượng trưng và gợi cảm...)100
Với những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học và thẩm mỹ đặc sắc, Ủy ban
Chương trình Ký ức thế giới Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương của UNESCO đã ghi
danh 82 bia đá các khoa thi tiến sĩ triều Lê sơ - Mạc - Lê Trung Hưng tại Văn
Miếu - Quốc Tử Giám vào Danh mục Ký
ức thế giới Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương.
4. Các di sản văn hóa phi vật thể đại diện của Nhân
loại
4.1. Nhã nhạc – Âm nhạc cung đình Việt Nam
Nhã nhạc, có ý nghĩa "âm nhạc tao nhã", ra đời từ
thế kỷ thứ XV đến giữa thế kỷ XX, là thể loại âm nhạc được trình diễn trong
cung đình Việt Nam vào các cuộc tế, lễ gắn với các lễ kỷ niệm và những ngày lễ
tôn giáo cũng như các sự kiện đặc biệt như: lễ đăng quang, lễ tang hoặc những
dịp đón tiếp chính thức. Nhã nhạc được
UNESCO công nhận là Kiệt tác Di sản truyền khẩu và phi vật thể của Nhân loại vào ngày 07 tháng 11 năm 2003.101
Nhã nhạc xuất hiện đầu tiên ở Trung Quốc dưới thời nhà Chu (thế
kỷ VI - III TCN). Về sau, Nhã nhạc được lan tỏa sang các nước láng giềng như: Nhật Bản, Triều Tiên và Việt
Nam. Tuy được xem là tài sản chung nhưng nhã nhạc của mỗi nước đều có
điểm riêng biệt. Ở Việt Nam, Nhã nhạc
bắt đầu xuất hiện vào thế kỷ XV, nhưng phải đến thời kỳ nhà Nguyễn mới phát triển rực rỡ và đạt đến trình độ uyên bác. Các triều đại quân
100 http://dch.gov.vn/pages/news/preview.aspx?n=470&c=43, truy cập ngày 01/12/2017
101 http://dch.gov.vn/pages/news/preview.aspx?n=470&c=43, truy cập ngày 30/11/2017
chủ
Việt Nam hết sức coi trọng và phát triển Nhã nhạc, và loại hình âm nhạc này trở
thành một biểu tượng cho vương quyền về sự trường tồn, hưng thịnh của triều
đại.
Đặc
trưng của Nhạc cung đình là tính bao trùm đối với tất cả các bộ môn âm nhạc
khác, từ Lễ nhạc (dùng vào các cuộc tế lễ lớn nhỏ của cung đình, trong các chùa
miếu), nhạc thính phòng, sân khấu, kể cả các vũ điệu, mà mỗi bộ môn đều có
những nghệ sĩ thượng thặng chuyên sáng tạo và biểu diễn. Các quy định về quy mô dàn nhạc, cách thức diễn xướng, nội dung
bài bản, v.v. của Nhã nhạc đều rất chặt chẽ, phản ánh tính quy củ qua các định
chế thẩm mỹ rất cao, có khả năng phản ánh tư tưởng, quan niệm triết lý của chế
độ quân chủ đương thời. Các buổi trình diễn Nhã nhạc thường huy động rất nhiều diễn viên ca múa và
xiêm y phong phú với những trang trí lộng lẫy và tinh tế.
Nhạc khí dùng trong Nhạc cung đình được "chế tạo tinh vi, chạm cẩn
khéo léo, tinh xảo hơn nhạc khí dùng trong dân gian, lại có đầy đủ màu âm:
tiếng kim, tiếng thổ, tiếng trong, tiếng đục, tiếng trầm, tiếng bổng, tiếng tơ,
tiếng trúc, tiếng da, tiếng đá (khánh), tiếng đồng. Về độ cao có tiếng trầm của
dây đài đàn tỳ bà, tiếng cao vút vi vu của tiếng sáo"102.
Dàn Đại nhạc là dàn nhạc quan
trọng trong hệ thống nhạc lễ cung đình Huế, được diễn tấu dưới các trình thức
quan trọng trong các buổi lễ, thường được dùng trong các lễ tế như: tế Nam
Giao, tế miếu, Đại triều, v.v. Đây là dàn nhạc có âm lượng lớn, chủ yếu là dàn
trống và kèn, kèm theo các nhạc cụ gõ và hơi khác như: bồng, não bạt (chũm
chọe), mõ sừng trâu, trống cơm, kèn bầu, kèn lỡ và trong rất ít trường hợp là
đàn nhị.
So
với Đại nhạc, dàn Tiểu nhạc có bài bản âm nhạc tương đối ổn định hơn và mang
màu sắc trang nhã, vui tươi, thường được dùng trong các buổi yến tiệc của triều
đình, trong các lễ đại khánh, dịp tết nguyên đán. Nhiều bài bản tiểu nhạc còn
có lời ca. Nhạc khí của Tiểu nhạc bao gồm: trống bản, não bạt, mõ sừng trâu,
phách tiền, tam âm la, trống chiến, sáo, đàn tam, nhị, tỳ bà và đàn nguyệt.
Trong tất cả các bài bản trình diễn, người diễn viên phải hết sức tập trung để
theo kịp và phối hợp nhịp nhàng với dàn nhạc và diễn viên khác tiến hành nghi
lễ.
102 Theo GS Trần Văn Khê, http://tranquanghai.info/p924-tran-quang-hai-%3A-tran-van-khe-%3A-than-the-va-su- nghiep.html.
Nhã
nhạc đã trở thành một phần thiết yếu của nghi lễ cung đình Việt Nam với
hàng trăm nghi lễ khác nhau hằng năm. Tuy nhiên, vai trò của Nhã nhạc không chỉ
giới hạn ở việc hòa nhạc phục vụ các nghi lễ mà còn cho thấy là một phương tiện
giao tiếp và thể hiện lòng tôn kính đối với thần linh và các vua chúa thời
phong kiến, cũng như truyền tải được những tư tưởng triết lý và tri thức về vũ
trụ của người Việt Nam.
- Nguy cơ và thách thức:
Trong
thế kỷ XX, Việt Nam đã trải qua nhiều biến cố, đặc biệt là sự
sụp đổ của chính quyền phong kiến và nhiều thập kỷ chiến tranh, đe dọa nghiêm
trọng đến sự sống còn của Nhã nhạc.
Bối cảnh và chức năng xã hội truyền thống của Nhã nhạc cũng đã bị mất đi. Mặc
dầu vậy, cùng với những sự hỗ trợ của các cấp chính quyền địa phương và trung
ương, và các cơ quan, tổ chức nước ngoài, những nhạc công duy nhất còn sống đã
lao động cật lực với mong muốn khôi phục và mang lại cho Nhã nhạc một sức sống
mới. Một số bài bản Nhã nhạc đã được phục hồi trong các nghi lễ tôn giáo và đã
và đang trở thành nguồn cảm hứng cho âm nhạc đương đại Việt Nam.
- Kế hoạch hành động:
Đây
là một bộ môn âm nhạc vô cùng tinh vi mà cho đến nay chúng ta vẫn chưa nhận
thức được đầy đủ giá trị của nó. Theo các nhà nghiên cứu, Nhã nhạc cần phải
được dựng lại một cách trung thực các dàn Đại Nhạc, Nhã nhạc như ngày xưa, từ
nhạc cụ, trang phục nhạc công đến phong cách biểu diễn qua việc tiến hành điều
tra các giá trị văn hóa liên quan đến Âm nhạc cung đình Huế, xây dựng kế hoạch
và đẩy mạnh công tác tư liệu hóa qua sách vở, ảnh, phim, băng nhạc, đĩa hát,
v.v., đặc biệt là công tác tư liệu hóa từ những nghệ nhân, nhân chứng còn sống
còn hiểu biết về âm nhạc cung đình qua việc kịp thời thu băng, chụp hình, quay
phim những diễn xuất giai điệu, ca từ mà họ trình bày. Bên cạnh đó, cần xây
dựng một chế độ tôn vinh và đãi ngộ thích đáng đối với các nghệ nhân nhằm
khuyến khích việc truyền nghề lại cho các thế hệ kế tiếp.103
103 Nguồn: Tài liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
4.2. Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên104
Ngày
25-11-2005, Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên của Việt Nam đã được UNESCO chính
thức công nhận là kiệt tác văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại.
Sau Nhã nhạc Cung đình Huế, Cồng chiêng Tây Nguyên là di sản văn hóa phi vật
thể thứ hai của Việt Nam được tôn vinh là di sản của thế giới. Điều đó khẳng
định Việt Nam là một đất nước có bề dày truyền thống văn hóa, có nhiều nghệ
thuật truyền thống cần được bảo tồn, gìn giữ và phát huy.
Không
gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên trải rộng suốt 5 tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Đăk
Lăk, Đăk Nông và Lâm Đồng. Chủ nhân của di sản văn hóa quý giá và đặc sắc này
là 17 dân tộc thiểu số thuộc nhóm ngôn ngữ Nam Á (Austro-Asian) và Nam đảo (Austronesian)
sống trên khu vực cao nguyên trung bộ của Việt Nam. Các cộng đồng cư dân nơi
đây chủ yếu sống bằng canh tác nông nghiệp truyền thống. Họ đã phát triển nhiều
loại hình nghề thủ công, sáng tạo ra nhiều phong cách trang trí và các kiểu nhà
ở truyền thống độc đáo của mình.
Tín ngưỡng chủ đạo của cư dân nơi đây xuất phát từ tục thờ cúng tổ tiên,
shaman giáo và thờ cúng vật linh. Gắn bó mật thiết
với cuộc sống hằng ngày của cư dân và chu kỳ các mùa trong năm, những tín
ngưỡng này hình thành nên một thế giới thần bí, nơi mà những chiếc cồng chiêng là chiếc cầu nối thông linh giữa con người,
thần linh và thế giới siêu nhiên. Chứa đựng bên trong mỗi
chiếc chiêng, chiếc cồng là một vị thần. "Cồng chiêng càng già thì thần
linh càng mạnh và càng thiêng"*. Hầu như nhà nào cũng có cồng chiêng, thậm chí có gia đình có tới
vài bộ. Điều này thể hiện sự giàu có và quyền thế, đồng thời cũng là vật che
chắn, bảo vệ cho gia đình.
Bao ngàn đời nay, cồng chiêng gắn với Tây Nguyên như một phần không thể
thiếu trong suốt vòng đời mỗi con người và trong hầu như tất cả các sự kiện
quan trọng của cộng đồng: từ lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh, lễ cưới xin, lễ tiễn
đưa người chết, lễ đâm trâu trong ngày bỏ mả, v.v. cho đến lễ cúng máng nước,
mừng lúa mới, lễ đóng cửa kho, lễ mừng nhà rông mới, v.v.
104 http://dch.gov.vn/pages/news/preview.aspx?n=344&c=38, truy cập ngày 30.11.2017
Có
giả thuyết cho rằng văn hóa cồng chiêng bắt nguồn từ văn minh Đông Sơn, là nền văn hóa đồng thau xuất hiện tại Đông Nam
Á. Cồng chiêng của Việt Nam rất đặc trưng so với cồng chiêng ở những khu vực
khác do tính cộng đồng rất cao. Điều này thể hiện ở việc mỗi nhạc công đánh một
chiếc. Từng thành viên trong dàn nhạc nhớ rõ từng tiết tấu của từng bài chiêng
trong mỗi nghi lễ và kết hợp hài hòa với các nhạc công khác cùng chơi. Tùy theo
từng nhóm dân tộc, cồng chiêng được đánh bằng dùi hoặc bằng tay; mỗi dàn cồng
chiêng có khoảng từ 2 đến 13 chiếc có đường kính dao động từ 25 đến 120 cm. Xưa
nay, người Tây Nguyên không tự chế tác mà mua cồng chiêng của người Kinh từ các vùng Quảng Nam, Quảng Ngãi, dân tộc Lào hoặc Campuchia, rồi về nắn chỉnh lại để
có được âm thanh mong muốn. Mỗi một làng bản đều có một người chuyên lên chiêng
(hay còn gọi là người chỉnh chiêng).
Các
quá trình chuyển biến về kinh tế, xã hội và tín ngưỡng đã và đang làm thay đổi mạnh mẽ cuộc sống của các cộng đồng nơi
đây. Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đang đứng trước nguy cơ mai một
rất lớn. Việc gìn giữ và chuyển giao các tri thức và bí quyết về cồng chiêng
lại cho thế hệ tương lai gặp rất nhiều khó khăn. Phần vì nhiều nghệ nhân nắm
giữ bí quyết qua đời, nhiều người không còn biết hết các nghi lễ truyền thống,
thế hệ trẻ ít hoặc không quan tâm đến cồng chiêng do sức hút mạnh mẽ của cuộc sống hiện đại và văn hóa du nhập.
Ở nhiều nơi, cồng chiêng bị tước khỏi ý nghĩa nguyên bản và không gian văn hóa
linh thiêng. Cồng chiêng trở thành những vật buôn bán trao đổi, tái chế phục vụ
cho các mục đích khác.
Cồng
chiêng Tây Nguyên có nguồn gốc từ truyền thống văn hóa và lịch sử rất lâu đời. Về cội nguồn, có nhà nghiên cứu cho rằng,
cồng chiêng là "hậu duệ" của đàn đá. trước khi có văn hóa đồng, người
xưa đã tìm đến loại khí cụ đá: cồng đá, chiêng đá... tre, rồi tới thời đại đồ đồng, mới có chiêng
đồng... Từ thuở sơ khai, cồng chiêng được đánh lên để mừng lúa mới, xuống đồng;
biểu hiện của tín ngưỡng - là phương tiện giao tiếp với siêu nhiên... âm thanh
khi ngân nga sâu lắng, khi thôi thúc trầm hùng, hòa quyện với tiếng suối, tiếng
gió và với tiếng lòng người, sống mãi cùng với đất trời và con người Tây Nguyên. Tất cả các lễ hội trong năm,
từ lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh đến lễ bỏ mả, lễ cúng máng nước, lễ mừng cơm mới, lễ đóng cửa kho, lễ đâm trâu.. . hay trong một buổi
nghe
khan... đều phải có tiếng cồng. Tiếng chiêng dài hơn đời người, tiếng chiêng
nối liền, kết dính những thế hệ.
Theo
quan niệm của người Tây Nguyên, đằng sau mỗi chiếc cồng, chiêng đều ẩn chứa một vị thần. Cồng chiêng càng cổ thì quyền lực của vị thần càng cao. Cồng chiêng còn là
tài sản quý giá, biểu tượng cho quyền lực và sự giàu có. Đã có thời một chiếc
chiêng giá trị bằng hai con voi hoặc 20 con trâu. Vào những ngày hội, hình ảnh
những vòng người nhảy múa quanh ngọn lửa thiêng, bên những vò rượu cần trong
tiếng cồng chiêng vang vọng núi rừng, tạo cho Tây Nguyên một không gian lãng
mạn và huyền ảo. Cồng chiêng do vậy góp phần tạo nên những sử thi, những áng
thơ ca đậm chất văn hóa Tây Nguyên vừa lãng mạn, vừa hùng tráng.
Cồng chiêng đã đi vào sử thi Tây Nguyên như để khẳng định
tính trường tồn của loại nhạc cụ này: “Hãy
đánh những chiêng âm thanh nhất, những chiêng kêu trầm nhất. Đánh nhè nhẹ cho gió đưa xuống đất. Đánh cho tiếng chiêng vang xa khắp xứ. Đánh cho
tiếng chiêng luồn qua sàn lan đi xa. Đánh cho tiếng chiêng vượt qua nhà vọng
lên trời. Đánh cho khỉ trên cây cũng quên bám chặt vào cành đến phải ngã xuống
đất. Đánh cho ma quỷ mê mải nghe đến quên làm hại con người. Đánh cho chuột sóc
quên đào hang, cho rắn nằm ngay đơ, cho thỏ phải giật mình, cho hươu nai đứng
nghe quên ăn cỏ, cho tất cả chỉ còn lắng nghe tiếng chiêng của Đam San...”.
Tồn tại trên mảnh đất Tây Nguyên hùng vĩ đã hàng ngàn đời nay, nghệ
thuật cồng chiêng ở đây đã phát triển
đến một trình độ cao. Cồng chiêng Tây Nguyên rất đa dạng, phong phú. Hiện nay,
tại hầu hết các buôn làng Tây Nguyên đều có những đội cồng chiêng phục vụ đồng
bào trong sinh hoạt cộng đồng, trong dịp hội hè. Vào ngày lễ tết, hình ảnh quen
thuộc ''bên ngọn lửa thiêng, những vòng người say sưa múa hát trong tiếng cồng chiêng vang động núi rừng'' lại
xuất hiện trên khắp các buôn làng. Các nghệ nhân dân gian diễn tấu cồng chiêng kết hợp với nhau rất hài hòa, tạo nên những bản nhạc
với các tiết tấu, hòa thanh rất phong phú, mang sắc thái riêng với muôn vàn
cung bậc. Mỗi dân tộc đều có những bản nhạc cồng chiêng riêng để diễn tả vẻ đẹp
thiên nhiên, khát vọng của con
người... Người Giarai có các bài chiêng Juan, Trum vang... Người Bana có các bài chiêng: Xa Trăng, Sakapo,
Atâu, Tơrơi... Âm thanh của cồng chiêng
còn
là
chất men lôi cuốn gái trai vào những điệu múa hào hứng của cả cộng đồng trong
những ngày hội của buôn làng. Đây là sinh hoạt văn hóa dân gian nổi bật nhất ở
nhiều dân tộc Tây Nguyên.
Âm nhạc của cồng chiêng Tây Nguyên thể hiện trình độ điêu luyện của
người chơi trong việc áp dụng những kỹ năng đánh chiêng và kỹ năng chế tác. Từ
việc chỉnh chiêng đến biên chế thành dàn nhạc, cách chơi, cách trình diễn,
những người dân dẫu không qua trường lớp đào tạo vẫn thể hiện được những cách
chơi điêu luyện tuyệt vời. Với người
Tây Nguyên, cồng chiêng và văn hóa cồng chiêng là tài sản vô giá. Âm nhạc cồng chiêng Tây Nguyên không những là một giá
trị nghệ thuật đã từ lâu được khẳng định trong đời sống xã hội mà còn là kết
tinh của hồn thiêng sông núi qua bao thế hệ. Cồng chiêng Tây Nguyên không
chỉ có ý nghĩa về mặt vật chất cũng như những
giá trị về nghệ
thuật đơn thuần mà nó còn là "tiếng nói" của con người và của thần
linh theo quan niệm "vạn vật hữu linh".
Mỗi
một dàn cồng chiêng là tiếng nói tâm linh, tâm hồn của người Tây Nguyên, để
diễn tả những niềm vui, nỗi buồn trong cuộc sống lao động và sinh hoạt hàng
ngày của họ. Các tộc người ở Tây Nguyên sử dụng cồng chiêng theo cách thức
riêng để chơi những bản nhạc của riêng dân tộc mình. Trải qua bao năm tháng,
cồng chiêng đã trở thành nét văn hoá đặc trưng, đầy sức quyến rũ. Cồng chiêng
chính là cuộc sống của người Tây Nguyên. Nghe cồng chiêng thì thấy được cả
không gian săn bắn, không gian làm rẫy, không gian lễ hội... Tây Nguyên.
Mỗi dân tộc, mỗi vùng miền lại có những đặc trưng riêng của cồng
chiêng. Cồng chiêng có thể được dùng đơn lẻ, hoặc dùng theo dàn, theo bộ từ 2
đến 12 chiếc, cũng có bộ 18 đến 20 chiếc như bộ chiêng của người Giarai. Dàn
cồng chiêng Tây Nguyên được tổ chức như một
dàn nhạc có thể diễn
tấu những bản nhạc đa âm với
các hình thức hòa điệu khác nhau. Điều đặc biệt trong dàn nhạc này mỗi người
chỉ đánh một chiếc cồng, hoặc chiêng (cồng là loại có núm, chiêng không có
núm).
Trong lễ công bố Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là kiệt tác
văn hóa phi vật thể của nhân loại, ông Koichiro Matsuura - Tổng Giám đốc UNESCO
đã phát biểu: “Tôi đã được thưởng thức loại hình âm nhạc cồng chiêng rất riêng của Việt Nam và cũng được
thấy những nhạc cụ rất độc
đáo trong dàn nhạc cồng chiêng của các dân tộc Tây Nguyên. Đây là nét văn hóa
truyền thống rất riêng của Việt Nam, rất tuyệt vời và đặc sắc. Việc công nhân
Danh hiệu Kiệt tác di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại đối
với Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là rất xứng đáng”.
Không
gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã trở thành một Kiệt tác Di sản truyền
khẩu và phi vật thể của Nhân loại, bên cạnh niềm tự hào là một trách nhiệm hết
sức nặng nề và to lớn. Cồng chiêng vốn là tài sản vô giá, được các cộng đồng
dân tộc Tây Nguyên sáng tạo và không ngừng phát huy, trao truyền lại bao đời
nay. Chính vì vậy, các cơ quan chức
năng cùng với cộng đồng cần có những hành động cụ thể nhằm khôi phục các giá
trị truyền thống, trả lại cho cồng chiêng linh hồn và cuộc sống đích thực của
nó.105
4.3.
Dân ca quan họ Bắc Ninh
Dân ca Quan họ là những làn điệu dân ca của vùng đồng bằng
Bắc Bộ, chủ yếu tập trung ở vùng
Kinh Bắc, được UNESCO công nhận là di sản
văn hóa phi vật thể của nhân loại vào ngày 30/09/2009.
Hàng năm, cứ mỗi độ xuân về và khi mùa thu tới, người dân 49 làng Quan
họ gốc thuộc xứ Kinh Bắc (bao gồm cả Bắc Ninh và Bắc Giang ngày nay), dù ở bất
cứ nơi đâu cũng trở về quê hương để trẩy hội đình, hội chùa, những lễ hội hết
sức độc đáo bởi đã gắn liền với trình diễn Quan họ tự bao đời nay.
Mặc dầu còn có những ý kiến khác nhau về thời điểm ra đời của Quan họ,
có ý kiến cho là Quan họ có từ thế kỷ 11, số
khác cho là từ thế kỷ 17, song, các công trình khảo sát, nghiên cứu từ trước
tới nay đều đã khẳng định giá trị to lớn của di sản "Văn hóa Quan
họ", đặc biệt là dân ca Quan họ, loại hình nghệ thuật được coi là cốt lõi của văn hóa xứ
"Kinh Bắc" ngàn năm văn hiến.
Dân ca Quan họ là một hình thức hát giao duyên. Những liền
anh trong trang phục truyền thống khăn xếp, áo the và những liền
chị duyên dáng trong bộ áo mớ ba,
mớ bẩy, đầu đội nón thúng quai thao, cùng nhau hát đối những câu ca mộc mạc, đằm thắm, cách hát theo lối
truyền thống không cần nhạc đệm mà vẫn đầy chất nhạc, thể hiện nét văn hóa tinh tế của người Quan họ.
105 Nguồn: Tài liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
Theo
quan niệm của người Quan họ, nghệ nhân là những người có kỹ năng hát “vang,
rền, nền, nẩy” điêu luyện, thuộc nhiều bài, nhiều "giọng" Quan họ. Họ
chính là những bậc thầy dân gian thực hành việc sáng tạo, lưu giữ và trao
truyền vốn di sản quý báu đó cho các thế hệ mai sau nên rất xứng đáng được tôn
vinh. Kỹ thuật trình diễn của quan họ
cổ là: Không có nhạc đệm và chủ yếu hát đối giữa liền anh và liền chị vào dịp
lễ hội ở các làng quê; Đôi liền anh đối đáp với đôi liền chị được gọi là hát
hội, hát canh; Cả nhóm liền anh đối
đáp cùng cả nhóm liền chị được gọi là hát chúc mừng, hát thờ; Không có khán
giả, người trình diễn đồng thời là người thưởng thức "cái tình" của
bạn hát.
Ngày nay, hát quan họ dần trở thành trào lưu ca nhạc, có thể biểu diễn
trên sân khấu hoặc trong các sinh
hoạt văn hóa cộng đồng. Các hình thức biểu diễn phong phú, bao gồm cả hát đơn,
hát đôi, hát tốp, hát có múa phụ họa, có thể trình diễn quanh năm vào bất cứ lúc nào. Diễn viên hát trao đổi
tình cảm với khán giả, không còn chỉ là tình cảm giữa bạn hát với nhau. Trước
sức ép của xu thế toàn cầu hóa về kinh tế, quốc tế hóa về văn hóa và sự phát
triển mạnh mẽ, đa dạng, nhiều ưu thế của các loại hình văn hóa, nghệ thuật,
cũng như nhiều loại hình di sản văn hóa phi vật thể khác, Quan họ cổ cũng phải
đối mặt với một thách thức lớn là
nguy cơ bị mai một, thậm chí có thể bị mất hẳn nếu không kịp thời có biện pháp
bảo vệ lâu dài cho thế hệ trẻ. Bởi vậy, lề lối sinh hoạt ca hát Quan họ cổ,
những giọng hát cổ với kỹ thuật "vang, rền, nền, nẩy" vốn đã làm nên
giá trị đặc sắc của dân ca Quan họ hiện đang lưu tồn trong trí óc và trái tim
say nghề của các cụ "Liền anh, Liền chị" nay đã trạc tuổi 70 đến 90
rất cần được trao truyền và tiếp nối.106
4.4. Hội Gióng - ở đền Phù Đổng và đền Sóc
Hội
Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc gắn với truyền thuyết về một cậu bé được mẹ
sinh ra một cách kỳ lạ ở làng Phù Đổng. Khôi ngô, tuấn tú nhưng lên 3 mà vẫn
chưa biết nói, biết cười, suốt ngày cậu chỉ nằm trong thúng treo trên gióng
tre, vì thế được đặt tên là Gióng. Vậy mà khi nghe thấy lời kêu gọi của nhà Vua
tìm người tài giỏi đánh giặc ngoại xâm, Gióng bỗng lớn nhanh như thổi, rồi xung
phong ra trận cứu nước, cứu dân. Sau khi dẹp tan quân giặc, ngài về núi Sóc rồi
cưỡi ngựa bay lên trời.
106 Nguồn: Tài liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.
Từ
đó, ngài Gióng được thiêng hóa thành một vị Thánh bất tử bảo hộ mùa màng, hòa
bình cho đất nước, thịnh vượng cho muôn dân. Để tưởng nhớ công ơn của ngài,
người dân lập đền, thờ phụng và mở
hội hằng năm với tên gọi là Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc. Đó là một
trong những lễ hội lớn nhất vùng châu thổ Bắc Bộ, tổ chức theo một nghi thức
được quy định chặt chẽ, chuẩn bị hết sức công phu, với sự tham gia đông đảo của
dân làng quanh khu vực hai đền. Hội Gióng ở đền Phù Đổng, xã Phù Đổng, huyện
Gia Lâm - nơi sinh Thánh Gióng diễn ra từ ngày 7 đến ngày 9 tháng 4 Âm lịch, và
Hội Gióng ở đền Sóc ở xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn (nay thuộc Hà Nội) - nơi Thánh
hóa diễn ra từ ngày 6 đến ngày 8
tháng giêng.
Để tổ chức Hội Gióng ở đền Phù Đổng, những gia đình có vinh
dự được chọn người đóng những vai quan trọng như các vai Ông Hiệu (Hiệu cờ,
Hiệu trống, Hiệu chiêng, Hiệu Trung quân, Hiệu Tiểu cổ), vai cô Tướng hay các
phường Áo đen, phường Áo đỏ..., tùy
theo vai vế, khả năng kinh tế mà chuẩn bị những điều kiện vật chất và người
được chọn vai sinh hoạt kiêng cữ từ hàng tháng trước ngày Lễ hội. Vào chính
hội, trước tiên dân làng tổ chức các nghi thức tế Thánh, sau đó là lễ rước nước
lau rửa tự khí từ giếng đền Mẫu (đền Hạ) với ý nguyện được mưa thuận,
gió hòa, lễ rước cờ “lệnh” từ đền
Mẫu lên đền Thượng, tiếp đến là lễ khám đường, lễ duyệt tướng … Ngày chính hội mùng 9 tháng 4, Hội Gióng diễn ra trang
trọng, linh thiêng và náo nhiệt nhất là hai trận đánh. Trận thứ nhất: đánh cờ ở
Đống Đàm (khu đất ven hồ sen đầu làng Đổng Viên, cách đền Thượng chừng 2 km) và trận thứ hai: đánh cờ ở Soi Bia.
Chiến trường là 03 chiếc chiếu, mỗi chiếu có 01 chiếc bát to tượng trưng cho
núi đồi, úp trên 01 tờ giấy trắng tượng trưng cho mây trời. Vây quanh là đại
quân của Gióng và phía bên kia là đại quân của 28 nữ tướng giặc (biểu tượng cho
yếu tố âm). Sau nghi lễ tế Thánh, ông Hiệu cờ lần lượt tiến vào từng chiếc
chiếu, nhảy qua các quả đồi (bát úp) và thực hiện các động tác “đánh cờ”. Tiếng
hò reo lúc lúc lại dội lên trong tiếng chiêng, tiếng trống, thể hiện sự quyết
liệt của trận đánh. Điệu múa cờ của ông Hiệu phải thật chính xác, khéo léo để
tránh điều tối kỵ là lá cờ bị cuốn vào cán, bởi theo niềm tin của cư dân nơi
đây thì đó là điềm rủi. Kết thúc mỗi màn múa cờ là kết thúc một trận đánh, ông
Hiệu cờ vừa bước ra khỏi chiếu là chiếc chiếu được tung lên, dân chúng ào vào cướp lấy những mảnh chiếu
mà
họ tin tưởng là sẽ đem đến cho gia đình họ điều may mắn trong suốt cả năm. Cuối
cùng là lễ rước cờ báo tin thắng trận với trời đất và lễ khao quân trong rộn rã
tiếng cười, lời ca, điệu múa của phường Ải Lao, chiếu chèo và các trò chơi dân
gian. Tướng, quân bên giặc cũng được tha bổng và cho tham dự lễ mừng chiến
thắng. Cách hành xử này thể
hiện truyền thống hiếu nghĩa đối với tổ tiên, những vị anh hùng dân tộc và tinh
thần khoan dung, nhân đạo của dân tộc Việt Nam.
Hội Gióng ở đền Sóc diễn ra trong 03 ngày từ mùng 6 đến
mùng 8 tháng giêng hằng năm. Việc chuẩn bị vật tế lễ cũng hết sức công phu,
nhất là việc đan voi (theo truyền thuyết thì đoàn quân tham gia đánh giặc cùng Thánh Gióng có cả đàn voi chở lương thực
đi theo) và làm giò hoa tre (tượng trưng cho gậy tre của Thánh Gióng sau khi
đánh giặc), nên phải tiến hành từ nhiều tuần lễ trước Lễ hội. Từ xa xưa, việc
rước đã được phân công cụ thể cho từng
thôn chuyên trách và đi theo theo thứ
tự: Trước hết là thôn Vệ Linh rước giò hoa tre, tiếp theo là các
thôn Dược Thượng rước voi, Đan Tảo rước trầu cau, Đức Hậu rước ngà voi, Yên Sào
rước cỏ voi (thân cây chuối), Yên Tàng rước tướng và mấy năm gần đây có thêm thôn Xuân Dục rước "Cầu Húc"
(quả cầu tượng trưng cho mặt
trời theo tín ngưỡng thờ thần mặt trời có từ xa xưa của cư dân nơi đây). Sau
phần nghi thức tắm tượng
Thánh Gióng và cung
tiến lễ vật trang trọng,
linh thiêng, là hai hoạt động
gây náo động nhất của Lễ hội Gióng ở đền Sóc. Đó là tục "cướp hoa
tre" cầu may và tục chém "tướng" (giặc) được diễn xướng một cách
tượng trưng bằng hiệu lệnh múa cờ.
Là một hội trận được trình diễn bằng một hệ thống biểu tượng độc đáo,
mang đậm bản sắc văn hóa Việt, được cộng đồng bảo tồn nguyên giá trị cho tới
ngày nay, Hội Gióng ở đền Phù Đổng
và đền Sóc đã được UNESCO công nhận là
Di sản văn hóa phi
vật thể đại diện của nhân
loại vào tháng 11 năm 2010. 107
4.5. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ
Theo
truyền thuyết, Hùng Vương là con của cha Lạc Long Quân - giống Rồng và mẹ Âu Cơ
- giống Tiên, đã có công dựng lên nhà nước Văn Lang cổ đại, thuộc vùng đất Phú
Thọ ngày nay. Đối với cộng đồng các làng xung quanh đền Hùng, Hùng Vương còn là
107 http://dch.gov.vn/pages/news/preview.aspx?n=621&c=38, truy cập ngày 30.11.2017
thần
tổ gắn với nghề nông, dạy dân cày ruộng, cấy lúa, ban linh khí cho đất đai, nhà
cửa, cây trồng, vật nuôi sinh sôi nảy nở, mùa màng bội thu.
Với
niềm tin thành kính này, từ hàng nghìn năm qua, hết thế hệ này qua thế hệ khác,
người Việt ở vùng đất Tổ Phú Thọ, nơi có Đền Hùng linh thiêng và nhân dân trên
khắp mọi miền của đất nước, cùng đông đảo người Việt Nam ở nước ngoài, đã sáng
tạo, thực hành, vun đắp và lưu truyền Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương để thể
hiện sự biết ơn với vị thủy tổ, mong
Ngài phù hộ cho quốc thái dân an, vật thịnh, mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được các vương triều Lê, Tây Sơn
(1788-1802), Nguyễn quan tâm cho ghi chép vào sử sách, cấp sắc phong và cấp đất
phục vụ cho việc thờ cúng Hùng Vương. Những năm 70 của thế kỷ XX, ngành văn hóa
tỉnh Phú Thọ đã tổ chức sưu tầm các truyền thuyết, thần tích về Hùng Vương.
Biểu hiện tiêu biểu nhất cho Tín ngưỡng thờ cúng Hùng vương ở Phú Thọ
là lễ Giỗ Tổ Hùng Vương, được thực
hiện vào ngày 10 tháng 3 Âm lịch hằng năm tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng (quần thể di tích gồm
Đền thượng, Đền Trung, Đền Hạ, Đền Mẫu Âu Cơ, Lăng mộ …) trên núi Nghĩa Lĩnh,
thành phố Việt Trì, đã được Nhà nước xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt. Lễ giỗ
Tổ Hùng Vương cũng được tổ chức trên khắp mọi miền của đất nước Việt Nam (Theo thống kê, trên cả nước hiện có 1.417
di tích có thờ cúng Hùng Vương và các nhân vật thời Vua Hùng).
Vào dịp Giỗ Tổ, nhân dân trong các làng xã có thờ cúng Hùng Vương ở khu
vực Đền Hùng trên núi Nghĩa Lĩnh, trong trang phục lễ hội, rực rỡ mầu cờ, sắc
áo, tổ chức thi kiệu, thi làm lễ vật. Họ chọn ra chiếc kiệu đẹp nhất và lễ vật
ngon nhất, cùng chiêng, trống đồng, nghi trượng... rước lên đền Hùng dâng cúng,
cầu cho quốc thái dân an, vạn vật sinh sôi. Mỗi làng bầu ra Ban khánh tiết gồm
6 đến 9 người đàn ông từ 50 tuổi trở lên, có hiểu biết, có tư cách đạo đức để chủ trì, điều hành nghi lễ tại đình, đền, miếu. Thủ từ - “trưởng tạo lệ”, ở đền Thượng,
đền Trung và đền Hạ thuộc khu di tích lịch sử Đền Hùng được mặc định là người
thuộc 3 làng: Cổ Tích, Trẹo và Vi. Tham gia thực hành nghi thức còn có đội tế
gồm 9 hoặc 11 đàn ông từ 50 tuổi trở lên, được chọn từ những gia đình hoà thuận, không có tang, không
vi phạm pháp luật và lệ làng. Nhiệm
vụ của họ là dâng hương,
rượu, trà, đọc và hóa sớ trong Lễ dâng hương. Các thành viên còn lại
trong
làng tự nguyện tham gia các nghi thức thờ cúng và các hoạt động trình diễn văn
hóa dân gian. Các vị bô lão tham gia đội tế lễ, những vị trung
niên, nam hay nữ đều tham
gia chuẩn bị lễ vật như bánh chưng, bánh giầy, bánh mật, tam sinh (thịt lợn,
bò, dê) và hoa thơm, trái ngọt để dâng cúng. Thanh niên trai tráng tham gia
rước kiệu, cầm cờ, quạt, lọng trong
đoàn rước đến nơi thờ cúng. Các hình thức nghệ thuật trình diễn dân gian như
hát xoan, hát ghẹo,… cùng các trò chơi dân gian khác thu hút không chỉ dân làng
mà cả khách thập phương cùng tham gia.
Để chuẩn bị cho mỗi kỳ lễ hội và gìn giữ truyền thống lâu dài, hàng
năm, Ban khánh tiết và Đội tế vẫn giảng dạy, tập luyện các nghi thức thờ cúng
cho những người kế tục. Cách đọc văn tế được chủ tế năm trước dạy cho chủ tế
năm sau; việc giảng dạy kỹ thuật chế biến các loại lễ vật cho thấy việc bảo tồn
các truyền thống được thực hiện một cách cẩn thận; người dân được hướng dẫn chu
đáo cách dâng lễ vật và cách phải làm như thế nào, nói gì trong lễ cúng. Một số
làng còn giữ và truyền lại tri thức về cách chọn giống vật nuôi để làm lễ vật
và kỹ thuật chế biến các đặc sản vào dịp lễ hội. Thế hệ trẻ và những người cao
tuổi ngày nay vẫn đang quan tâm đến việc dạy và học những hình thức diễn xướng
dân gian liên quan đến Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Việc thực hành Tín
ngưỡng này có ý nghĩa
giáo dục sâu sắc đạo lý “Uống
nước nhớ nguồn”,
là điểm tựa tinh thần tạo sức mạnh đoàn kết các dân
tộc Việt Nam. Với quy mô và ý nghĩa to lớn đó, Lễ hội Đền Hùng được Nhà nước ta xác định là Quốc lễ; Tín ngưỡng
thờ cúng Hùng Vương
ở Phú Thọ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (đợt 1), UNESCO vinh danh là Di
sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Ngày 14/4/2013 (05/3 Âm lịch), tại Lễ khai mạc Lễ hội Đền Hùng năm 2013
và đón Bằng của UNESCO vinh danh Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ là di
sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cùng với
chính quyền và cộng đồng nhân dân
tỉnh Phú Thọ đã công bố Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng
Vương ở Phú Thọ giai đoạn 2013 - 2015, định hướng đến năm 2020, với 09 nội dung cơ bản, trong đó chú trọng
việc nâng cao nhận thức và năng lực của cộng đồng, chủ thể văn hóa; hỗ trợ cộng đồng
truyền
dạy cho những người trẻ tuổi, khuyến khích họ tiếp tục sáng tạo, thực hành và duy trì truyền thống này trong cuộc sống
đương đại; hàng năm, tổ chức Lễ Giỗ tổ Hùng Vương ở Đền Hùng và các làng xã một
cách trang nghiêm, thành kính, tiết kiệm, với sự tham gia đông đảo của nhân
dân, để tri ân tổ tiên, gắn kết các cộng đồng, cầu mong cho sự an lành và phồn
vinh của đất nước… 108
Có thể nói, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ trong quá trình
phát triển đã chịu ảnh hưởng, chi phối, tác động của các yếu tố lịch sử, xã hội. Những gì chúng ta thấy
ngày hôm nay là sự quan sát trên lát cắt đương đại. Chính sự vận động và biến
đổi ấy tạo cho tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có những đặc điểm riêng so với
tín ngưỡng khác trong tâm thức dân gian người Việt.109 Tín ngưỡng
thờ cúng Hùng Vương là kết quả của quá trình biến đổi, lắng đọng các lớp phù sa
văn hóa – tín ngưỡng khác nhau, để trên lát cắt đồng đại - là tín ngưỡng thờ
cúng thủy tổ của dân tộc/quốc gia110
4.6. Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ
Đờn
ca tài tử Nam Bộ là loại hình nghệ thuật trình diễn phổ biến ở miền Nam Việt
Nam, ra đời vào cuối thế kỷ XIX, từ nhu cầu của cộng đồng, phản ánh suy nghĩ,
tâm tư, tình cảm của những người dân mở đất phương Nam - vùng miệt vườn, sông
nước, với lối sống cần cù, phóng khoáng, cởi mở, bình dị mà nghĩa hiệp, can
trường.
Bằng điệu đờn, tiếng hát, loại hình sinh hoạt văn hóa này gắn kết cộng
đồng thông qua thực hành và sáng tạo nghệ thuật, trên cơ sở nhạc Lễ, nhạc Cung
đình triều Nguyễn và âm nhạc dân gian miền Trung, miền Nam, nên vừa có tính
bình dân, vừa mang tính bác học. Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ không ngừng
được sáng tạo nhờ tính “ngẫu hứng”, “biến hóa lòng bản” theo cảm xúc, trên cơ
sở của 20 bài gốc (bài Tổ) và 72 bài nhạc cổ.
Nhạc cụ tham gia trình diễn gồm: đàn kìm, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn
bầu, đàn cò, sáo, tiêu, song loan và hai nhạc cụ của phương Tây là violon và ghi ta, đã được "cải tiến"
-
108 Nguồn: Hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể, tư liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
109 Nguyễn Chí Bền (2012), Đặc điểm của
tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, Sách
Một con đường tiếp cận Di sản văn hóa, Cục Di sản văn hóa, Hà Nội,
tr 265.
110 Nguyễn Chí Bền (2012), Đặc điểm của
tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, Sách
Một con đường tiếp cận Di sản văn hóa, Cục Di sản văn hóa, Hà Nội,
tr 268
violon được lên dây quãng 4, còn ghita được khoét phím lõm, để tăng sự nhấn nhá trong
điệu đàn.
Người nắm giữ và thực hành Đờn ca tài tử Nam Bộ gồm: người dạy đàn (còn gọi là Thày đờn), là người có kỹ năng, kỹ thuật
đàn giỏi, thông thạo những bài bản cổ, dạy chơi các nhạc cụ; người đặt lời (còn
gọi là Thày tuồng), là người nắm giữ tri thức và có khả năng, kinh nghiệm sáng
tạo những bài bản mới; người dạy ca (còn gọi là Thày ca), là người nắm giữ tri
thức, thông thạo những bài bản cổ, có kỹ thuật ca điêu luyện, dạy cách ca ngâm,
ngân, luyến láy; người đờn - còn gọi là Danh cầm; và, người ca - còn gọi là Danh
ca. Những nghệ nhân bậc thầy nổi tiếng, như ông Nguyễn Quang Đại (nghệ danh là
Ba Đọi) hay ông Lê Tài Khị (nghệ danh là Nhạc Khị) được coi là Hậu tổ, sau khi
mất đã được cộng đồng tôn vinh, lập đền thờ, học trò hương khói thường xuyên.
Đầu thế kỷ XX, ông Cao Văn Lầu (còn gọi là Sáu Lầu) đã sáng tác bài Dạ
cổ hoài lang (Vọng cổ), là một trong những bài hát nổi tiếng và phổ biến nhất
của Đờn ca tài tử, được cộng đồng tiếp nhận, phát triển từ nhịp 2, 4, 16, 32, …
đến nhịp 64.
Đờn ca tài tử Nam Bộ được truyền dạy theo hai hình thức: truyền ngón và
truyền khẩu - thầy truyền trực tiếp kỹ thuật đờn, ca cho học trò tại nhóm, câu
lạc bộ, hoặc tại nhà thầy,... Đặc biệt, còn có hình thức truyền dạy trong gia
đình, dòng họ và truyền ngón, truyền khẩu kết hợp với giáo án, bài giảng
(nốt ký âm theo kiểu phương Tây và chữ nhạc
Việt Nam) tại một số trường văn hóa nghệ thuật địa phương và quốc gia. Thông
thường, người học đàn cần ít nhất 3 năm đ ể c ó đ ư ợc những kỹ năng cơ bản,
như: rao, rung, nhấn, khảy, búng, phi, vê, láy, day, chớp, chụp,…, rồi học chơi
độc chiếc, tam tấu, tứ tấu, ngũ tấu,
lục tấu với các nhạc cụ khác nhau kết hợp các điệu (hơi): Bắc, Hạ (nhạc), Xuân,
Ai, Oán,…để diễn tả tâm trạng, tình cảm vui, buồn. Người học ca (đơn ca, song
ca) học những bài truyền thống, rồi trên cơ sở đó sáng tạo cách nhấn nhá, luyến
láy tinh tế theo nhạc điệu và lời ca của bài gốc cho phù hợp với bạn diễn và
thẩm mỹ cộng đồng. Người đàn dạo nhạc mở đầu (Rao), người ca mở đầu bằng “lối
nói” để tạo không khí, gợi cảm hứng
cho bạn diễn và người thưởng thức. Họ dùng tiếng đàn và lời ca để “đối đáp”, “phụ họa” tạo sự sinh động và hấp dẫn của dàn tấu. Những người thực hành Đờn
ca tài tử Nam Bộ luôn tôn trọng, quý mến, học hỏi nhau tài nghệ, văn hóa ứng xử, đạo
đức…, góp phần gắn kết cộng đồng, xã hội, cùng
hướng tới giá trị “chân, thiện, mỹ”. Thông qua việc thực hành Đờn ca tài tử Nam Bộ, cộng đồng còn góp phần giới thiệu,
bảo tồn và phát huy các tập quán xã hội khác liên quan,
như: lễ hội, văn hóa truyền khẩu, nghề thủ công,…
Đến nay, Đờn ca tài tử Nam Bộ vẫn được thực hành ở mọi lúc, mọi nơi: trong lễ
hội, ngày giỗ, cưới, sinh nhật, họp mặt,… Khán giả có thể cùng tham gia thực hành, bình
luận và sáng tạo lời mới. Lễ giỗ Tổ vẫn được duy trì vào ngày 12 tháng 8 Âm lịch
hằng năm. Đối với người phương Nam, Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ là một loại
hình sinh hoạt văn hóa tinh thần
không thể thiếu và là di sản văn hóa phi vật thể quý giá của cộng đồng. Hoạt
động văn hóa cộng đồng này đang góp phần phục vụ du lịch bền vững ở địa phương, duy trì sự đa dạng văn hóa
của quốc gia và quốc tế.111
Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm
2012 và được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện
của nhân loại tháng 12 năm 2013.
4.7.
Dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh
Ngày
27/11/2014, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi
vật thể lần thứ 9 của UNESCO diễn ra tại thành phố Paris, nước Cộng hòa Pháp,
Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh của Việt Nam đã chính thức được UNESCO ghi danh vào
Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể
đại diện của nhân loại.
Ví,
Giặm là hai lối hát dân ca không nhạc đệm được cộng đồng người Nghệ Tĩnh sáng
tạo ra từ hàng trăm năm nay. Ví, Giặm được thực hành trong lao động và đời sống
thường nhật: lúc ru con, khi làm ruộng, chèo thuyền, lúc dệt vải, xay lúa. Vì
vậy, các lối hát cũng được gọi tên theo các hoạt động như Ví phường
vải, Ví đò đưa, Ví phường nón, Giặm ru, Giặm kể, Giặm khuyên, v.v.
Ví, Giặm có đặc tính địa phương về thang điệu, điệu thức, tiết tấu, giai điệu và giọng hát. Các
kỹ năng hát đúng tiết tấu, cao độ, trường
độ, luyến láy chủ yếu được trao truyền
111 Nguồn: Hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể, tư liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
giữa
các thế hệ bằng truyền khẩu, trực tiếp từ các nghệ nhân, đảm bảo thể hiện được
giọng hát, ngữ điệu của phương ngữ Nghệ Tĩnh. Ví, Giặm được diễn xướng theo ba
hình thức: hát lẻ, hát đối, hát cuộc. Mỗi cuộc hát thường có ba chặng: hát dạo,
hát đối và hát xe kết, nổi bật nhất là hát giao duyên. Ca từ bằng thể thơ lục
bát, song thất lục bát, lục bát biến
thể (hát Ví), 5 chữ (hát Giặm), cô đọng, súc tích, dễ thuộc, dễ nhớ, dễ hát.
Hát Ví có âm điệu tự do phụ thuộc vào lời ca, vào bối cảnh và tâm tính của người
hát, âm vực không quá một quãng 8.
Hát Giặm có tiết tấu rõ ràng, có phách mạnh, phách nhẹ, nhịp 3/4 và 6/8. Hai
lối hát này luôn được hát xen kẽ cùng nhau.
Ca từ của Dân ca Ví, Giặm có nội dung đa dạng, miêu tả cuộc sống, phản
ánh tập quán xã hội, lịch sử, tình yêu quê hương, đất nước, con người, tình yêu
đôi lứa. Nhiều bài hát mang tính giáo dục sâu sắc: kính trọng cha mẹ, chung
thủy, nghĩa tình, trung thực, góp phần gìn giữ các tập tục, truyền thống tốt
đẹp trong ứng xử xã hội ở làng xã.
Dân ca Ví, Giặm được thực hành rộng khắp trong cộng đồng người Việt ở
hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh thuộc Bắc Trung Bộ Việt Nam. Theo kết quả kiểm kê
của Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam (năm 2013), có 260 làng trong đó có 168
làng ở tỉnh Nghệ An và 92 làng ở tỉnh Hà Tĩnh có người thực hành Dân ca Ví,
Giặm. Trung tâm của di sản Ví, Giặm ở các làng nằm hai bên bờ sông Lam và sông
La như làng Kim Liên, Bồi Sơn (Nghệ An), Thạch
Việt, Trường Lưu (Hà Tĩnh).
Dân ca Ví, Giặm chiếm
vị trí quan trọng trong đời
sống văn hóa, tinh thần của người Nghệ Tĩnh nên rất phổ biến trong đời sống,
trong các cuộc vui, lễ hội, liên hoan, giao lưu giữa các nhóm cộng đồng, và còn
được khai thác thành các trình diễn nghệ thuật trên sân khấu. Người Nghệ Tĩnh
hát Ví, Giặm mọi lúc, mọi nơi, trong lao động sản xuất, trong sinh hoạt hàng
ngày bởi đó là phương tiện nghệ thuật để biểu đạt tư tưởng, ý nghĩ, giãi bày
tâm trạng, tình cảm. Dân ca Ví, Giặm cũng là nguồn cảm hứng, là chất liệu cho
các tác phẩm âm nhạc, ca khúc, ca kịch đương đại được công chúng yêu thích.
Dân
ca Ví, Giặm gắn liền với lối sống và tập quán của cộng đồng người Nghệ Tĩnh, có
sức sống mạnh mẽ trong đời sống đương đại, nên luôn được trao truyền, bảo tồn
và phát huy. Năm 2012, Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
đưa
vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và được UNESCO vinh danh là Di
sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào tháng 11 năm 2014.
Theo Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, hồ sơ đề cử di sản văn
hóa phi vật thể Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh “đáp ứng những tiêu chí sau để đăng
ký vào Danh sách đại diện:
-
Được trao truyền từ thế hệ này sang
thế hệ khác trong cộng đồng cư dân Nghệ Tĩnh, chiếm một vị trí quan trọng trong
cuộc sống văn hóa và tinh thần, phản ánh bản sắc văn hóa cũng như thể hiện suy
nghĩ và cảm xúc theo cách của họ;
- Việc
ghi danh Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh vào “Danh sách Đại diện” có thể góp phần
thúc đẩy nhận thức về di sản văn hóa phi vật thể thông qua sự quan tâm đối với
dân ca, khuyến khích sự khoan dung và sự đồng cảm giữa các nhóm dân tộc và các
cộng đồng cũng như đối thoại giữa các nghệ nhân của các phong cách âm nhạc khác
nhau;
- Các
biện pháp bảo vệ gồm nâng cao nhận thức, giáo dục và phát huy được đề xuất với
sự hỗ trợ tài chính của các cơ quan Nhà nước và địa phương, nhằm đảm bảo tính
bền vững việc thực hành di sản, thể hiện cam kết và ý chí của chính quyền, cộng
đồng trong việc bảo vệ di sản;
- Hồ
sơ đề cử được xây dựng với sự tự nguyện tham gia của cộng đồng, chính quyền địa
phương, các tổ chức chuyên ngành, các chuyên gia và cùng cam kết bảo vệ;
-
Di sản đã được Viện Văn hóa Nghệ
thuật quốc gia Việt Nam kiểm kê với sự tham gia và đóng góp của cộng đồng; được
Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam quyết định đưa vào Danh mục
Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2012.”
Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh được UNESCO ghi danh cho thấy giá trị độc đáo
loại hình âm nhạc đặc biệt này. Việc ghi nhận của UNESCO thúc đẩy cộng đồng và
chính quyền địa phương nâng cao trách nhiệm trong việc gìn giữ, truyền dạy,
khuyến khích thế hệ trẻ tích cực học tập và tham gia trình diễn, nhằm bảo tồn
và phát huy một cách bền vững di sản văn hóa phi vật thể Dân ca Ví, Giặm Nghệ
Tĩnh.112
112 Nguồn: Hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể, tư liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
4.8. Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt
Ngày
01 tháng 12 năm 2016, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn
hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại thành phố Addis Ababa, nước
Cộng hòa dân chủ Liên bang Ethiopia, di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam
phủ của người Việt đã chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản văn
hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Trên
nền tảng của tín ngưỡng thờ nữ thần, Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, một
hình thức thờ cúng người mẹ hóa thân ở các miền trời, sông nước, rừng núi, hình
thành và phát triển mạnh mẽ. Từ thế kỷ XVI, việc thực hành tín ngưỡng này trở
thành một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã
hội và tâm thức người dân. Thánh Mẫu Liễu Hạnh được thờ cúng cùng với các vị
Thánh Mẫu cai quản miền trời, rừng, nước, những nhân vật lịch sử hoặc huyền
thoại có công với nước, với dân. Theo thư tịch và huyền thoại, Bà là tiên nữ
giáng trần, làm người, rồi qui y Phật giáo và được tôn vinh là “Mẫu nghi thiên
hạ”, một trong bốn vị thánh bất tử của người Việt. Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu
Tam phủ của người Việt là sự hỗn dung tôn giáo bản địa của người Việt và một số
yếu tố của tôn giáo du nhập như Đạo giáo, Phật giáo. Các Thánh Mẫu, các vị thần
trong điện thần tam phủ có nguồn gốc không chỉ của người Kinh, mà còn của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam như người Mường, Tày, Nùng, Dao,
v.v. thể hiện sự giao lưu văn hóa, mối quan hệ bình đẳng, gắn bó mật
thiết giữa các dân tộc ở Việt Nam.
Thực
hành Tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ của người Việt phân bố ở nhiều địa phương: Tây
Bắc, Đông Bắc, Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, và thành phố Hồ Chí Minh mà Nam Định được
coi là trung tâm với gần 400 điểm thờ cúng Thánh Mẫu. Thông qua việc kết hợp
một cách nghệ thuật các yếu tố văn hóa dân gian như trang phục, âm nhạc, hát
chầu văn, múa, diễn xướng
dân gian trong lên đồng và lễ hội, Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ như một “bảo tàng sống” lưu giữ
lịch sử, di sản và bản sắc văn hóa của người Việt. người Việt thể hiện quan
niệm của mình về lịch sử, di sản văn hóa, vai trò của giới và bản sắc tộc người. Sức mạnh và ý nghĩa của Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ
chính
là đáp ứng nhu cầu và khát vọng của đời sống thường nhật của con người, cầu
tài, cầu lộc, cầu sức khỏe.
Theo Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, hồ sơ đề cử di sản văn
hóa phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đáp ứng
những tiêu chí sau để đăng ký vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện
của nhân loại:
-
Các thông tin trong Hồ sơ đã chỉ ra
rằng di sản đã và đang góp phần quan trọng vào việc tạo ra sợi dây tinh thần
liên kết các cộng đồng thực hành di sản. Từ góc độ xã hội, với tính chất cởi mở
của di sản, đã thúc đẩy sự khoan dung giữa các sắc tộc và tôn giáo. Di sản này
đã được trao truyền lại từ thế kỷ thứ 16 thông qua việc thực hành, truyền dạy
của thủ nhang, đồng đền và con nhang, đệ tử,... Nó tương thích với các quy định
về nhân quyền quốc tế và không có giới hạn về thực hành;
- Các
thông tin trong Hồ sơ chỉ ra rằng, bộ phận cấu thành của di sản này góp phần
vào khả năng thực hành di sản nói chung và nâng cao nhận thức về tầm quan trọng
của nó ở các cấp độ khác nhau; đưa ra được những điểm tương đồng văn hóa giữa
các cộng đồng và các nhóm người tham gia vào việc thờ Mẫu như là biểu tượng của
lòng từ bi và độ lượng, cùng với đó là sự kết hợp của Đạo giáo, Phật giáo và
các tôn giáo khác. Khi di sản này này
được chia sẻ bởi các nhóm dân tộc khác nhau ở Việt Nam, việc thực hành sẽ tăng
cường đối thoại và thúc đẩy tôn trọng đa dạng văn hóa; giúp cho việc sáng tạo,
làm giàu vốn văn hóa và trở thành một thành phần quan trọng của lễ hội, nơi mà
yếu tố nghệ thuật như trang phục, vũ đạo và âm nhạc đóng vai trò quan trọng;
- Từ
những năm 1990, các con nhang, đệ tử và người thực hành di sản này đã tự nguyện
huy động, đóng góp tiền, hỗ trợ cho việc duy trì lễ hội và trùng tu di tích thờ
Mẫu. Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách để quản lý các lễ hội, di sản. Các
biện pháp bảo vệ và phát huy giá trị của di sản đã được
đưa ra bao gồm: xây dựng chính sách
hỗ trợ, thành lập các câu lạc bộ bảo
vệ và phát huy giá trị di sản ở địa phương; phục hồi các lễ hội truyền thống;
tổ chức nghiên cứu khoa học, xuất bản tài liệu hướng dẫn; tổ chức triển lãm,
trưng bày, trình diễn di sản tại bảo tàng; thiết kế các chương trình giảng dạy
chính thức và phi chính thức; tôn vinh, công nhận danh hiệu cho các nghệ nhân
và thủ nhang, đồng đền tiêu biểu. Các hoạt động đó phản ánh cam kết của Nhà nước, cộng đồng và các
nhóm
nhằm bảo vệ di sản. Mục tiêu tổng thể là để đảm bảo tính khả thi trong việc
thực hành di sản, tránh việc thương mại hóa các nghi lễ;
-
Đề cử này là kết quả của việc tham
vấn và hợp tác của những người thực hành (thủ nhang, đồng đền, ông đồng, bà
đồng, cung văn, con nhang, đệ tử,...), đại diện cộng đồng, nhà nghiên cứu, cùng
với nhiều tổ chức chính phủ và phi chính phủ. Các tài liệu kèm theo hồ sơ cho
thấy họ đã nhận được sự đồng thuận của cộng đồng cho việc đề cử di sản. Thông
tin của Hồ sơ đã chứng minh rằng các biện pháp cụ thể nhằm bảo vệ và phát huy
giá trị di sản đã được thực hiện luôn tôn trọng phong tục tập quán, quyền tham
gia thực hành di sản;
-
Thông tin Hồ sơ cũng đã cung cấp
một phụ lục chứng minh di sản đã được đưa vào Danh sách di sản văn hóa phi vật
thể quốc gia năm 2013. Hoạt động kiểm kê đã được Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn
hóa, Thể thao và Du lịch) phối hợp tổ chức thực hiện với Viện Văn hóa nghệ
thuật quốc gia Việt Nam; kết quả kiểm kê đều được cập nhật hàng năm. Việc kiểm kê đã được thực hiện với sự tham gia của cộng đồng địa phương (trưởng thôn, thủ nhang, đồng đền, ông
đồng, bà đồng, con nhang, đệ tử,...)
Việc UNESCO ghi danh Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người
Việt tại Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại khẳng định
những nỗ lực của các cấp, các ngành
và cộng đồng trong việc bảo tồn kho tàng di sản văn hóa phi vật thể của dân
tộc.113
4.9. Nghi lễ và trò chơi kéo co
Ngày
02 tháng 12 năm 2015, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn
hóa phi vật thể lần thứ 10 của UNESCO
diễn ra tại thành phố Windhoek, nước Cộng hòa Namibia, Nghi lễ và trò chơi Kéo co ở
Việt Nam, Campuchia, Hàn Quốc, Philippines đã chính thức được UNESCO ghi danh
tại Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Nghi lễ và trò chơi kéo co được thực hành rộng rãi trong văn hóa trồng lúa ở Đông và
Đông Nam Á, với mong ước cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu hay những tiên
113 Nguồn: Hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể, tư liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
đoán
liên quan đến sự thành công hay thất bại của nỗ lực trồng cấy. Tùy vào mỗi quốc
gia thành viên, nghi lễ và trò chơi kéo co được tổ chức ở cấp độ toàn quốc hoặc
tại các vùng nhất định trong từng nước.
Ở Cămpuchia, di sản được thực hành thường xuyên bởi các cộng đồng trồng
lúa nằm xung quanh Hồ lớn (Great Lake) của Biển Hồ Tonle Sap và khu vực phía
bắc Angkor, Di sản Thế giới được
nhiều người biết đến.
Ở
Phi-líp-pin, Hungduan là một thành phố của Ifugao, có ranh giới phía tây bắc là
tỉnh Mountain và phía tây nam là Benguet. Ở chín barangays tạo nên thị trấn
Hungduan, chỉ có Hapao Proper, Nungulunan, and Baang thực hành kéo co. Ba
barangays này nằm ở trung tâm của Hungduan và nổi bật với những ruộng bậc thang
rộng ngút ngàn, được ngăn bằng các vỉa đá.
Ở Hàn Quốc, hầu hết các thị trấn ở các vùng nông nghiệp đều tổ chức
nghi lễ và trò chơi kéo co. Thực hành này đặc biệt phổ biến ở các vùng đồng
bằng rộng và bằng phẳng, ví dụ ở các khu vực phía tây nam của bán đảo Hàn Quốc.
Các địa bàn nổi tiếng về nghi lễ và trò chơi kéo co gồm có: các khu vực nông
nghiệp của Dangjin, Namhae, Milyang, và Uiryeong, Changnyeong cũng như các khu
vực nửa nông nghiệp và nửa ngư nghiệp ở Samcheok.
Ở Việt Nam, nghi lễ và trò chơi kéo co tập trung hầu hết ở vùng trung
du, đồng bằng sông Hồng và Bắc Trung Bộ - đây là vùng đất tụ cư lâu đời của
người Việt, là cái nôi của nền văn
minh lúa nước, với trung tâm là các tỉnh Vĩnh Phúc, Bắc Ninh và thành phố Hà
Nội. Thêm nữa, di sản còn được thực hành thường xuyên bởi các tộc người ở miền
núi phía Bắc Việt Nam như người Tày (tỉnh Tuyên Quang), người Thái (tỉnh Lai
Châu) và người Giáy (tỉnh Lào Cai), vốn là những cư dân trồng lúa sớm trong
lịch sử.
Theo Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, hồ sơ đề cử di sản văn hóa phi vật thể Nghi lễ và trò chơi
Kéo co đáp ứng những tiêu chí sau để đăng ký vào Danh sách đại diện:
-
Nghi lễ và trò chơi Kéo co của của
các cộng đồng liên quan trong hồ sơ đề cử là một tập quán xã hội có giá trị tạo
ra sự bình đẳng; các biểu hiện thực hành đa dạng ở từng quốc gia thành viên; một số tri thức và kỹ năng được trao truyền qua truyền khẩu hoặc
thông qua quan sát và tham gia trực tiếp, một số lại được truyền dạy tại các trung tâm
đào tạo, trường học và các viện bảo tàng;
-
Thông qua các biểu hiện thực hành
đa dạng cũng như sự thích ứng với điều kiện sinh thái ở mỗi cộng đồng, việc đề
cử di sản có thể làm sáng tỏ vai trò quan trọng của di sản văn hóa phi vật thể
trong phát triển bền vững, cũng như giá trị của hằng số tái tạo dựa trên sự
sáng tạo của con người; bản thân hồ sơ đề cử có giá trị như một dự án hợp tác
giữa bốn quốc gia thành viên, cung cấp bằng chứng về giá trị của di sản này đối
với việc khuyến khích đối thoại liên văn hóa;
-
Các biện pháp bảo vệ được xây dựng
rõ ràng thông qua việc thiết lập kế hoạch, bao gồm các hoạt động cụ thể đáp ứng
tình hình của từng quốc gia thành viên và của từng cộng đồng liên quan; bên
cạnh đó là các biện pháp ứng phó với tình trạng không mong muốn như thương mại
hóa di sản;
-
Hồ sơ đề cử được chuẩn bị với sự
tham gia đầy đủ của các cộng đồng chủ thể, các nhóm, cá nhân, các chuyên gia và
các cơ quan liên quan; đa dạng theo tình hình cụ thể của mỗi nước đệ trình; với
các minh chứng thể hiện sự đồng thuận và tự nguyện đối với việc đề cử;
-
Nghi lễ và trò chơi Kéo co đã được
kiểm kê tại các quốc gia thành viên: Hàn Quốc (1969), Campuchia (2013),
Philippines (2013) và Việt Nam (2013). Đây là hồ sơ di sản đa quốc gia đầu tiên
mà Việt Nam tham gia đệ trình và được UNESCO ghi danh. Việc ghi danh di sản văn
hóa phi vật thể đa quốc gia thể hiện sự quan tâm và đánh giá cao của UNESCO đối
với cách tiếp cận mới của các quốc gia về di sản có chung đặc trưng cũng như sự
chung tay bảo vệ di sản của các quốc gia thành viên đệ trình hồ sơ đa quốc gia.114
4.10. Hát xoan Phú
Thọ
Hát
Xoan - một loại hình nghệ thuật truyền khẩu đặc sắc, còn có tên gọi khác là Hát
Lãi Lèn, Hát Đúm, Hát Thờ, Hát Cửa đình, bắt nguồn từ hình thức hát thờ các Vua
Hùng ở nước ta. Đến nay, Hát Xoan đã trở thành một trong những nét sinh hoạt
văn hóa độc đáo ở tỉnh Phú Thọ.
114 Nguồn: Hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể, tư liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du
lịch
Tương
truyền: Một lần vào mùa xuân, ba anh em Hùng Vương đi tìm đất dựng thành, nhân
lúc nghỉ chân ở ven rừng, vua trông thấy lũ trẻ chăn trâu đùa nghịch và hát
đồng dao. Vua cho gọi chúng đến trò chuyện và bảo chúng hát cho nghe. Nghe
xong, vua truyền dạy cho lũ trẻ những điệu hát múa của người Lạc Việt trên đất
Văn Lang. Để tưởng nhớ ơn vua, nhân dân quanh vùng đã dựng ngôi miếu trên đất
đó để thờ vua, tục gọi là miếu Lãi Lèn. Miếu ấy nay ở xã Kim Đức, thành phố
Việt Trì, Phú Thọ.
Từ
khi có miếu Lãi Lèn, cứ đến ngày 30 tháng Chạp hằng năm, dân các làng lại làm
cỗ cúng vua. Từ sáng mùng 1 đến hết ngày mùng 5 tháng Giêng, dân làng tiếp tục
tổ chức những canh hát nghi lễ để thờ vua - trình diễn lại những điệu hát múa
được vua trao truyền, với mục đích cầu mong vua giáng phúc cho dân làng một năm
an hoà. Nghệ thuật Hát Xoan bắt nguồn
từ đó.
Xưa kia, Hát Xoan được gọi là Hát Xuân, sau từ Xuân được đổi thành từ
Xoan. Tương truyền, vì ở xã Hương
Nha, huyện Tam Nông có đình thờ nàng Xuân,
tức nữ tướng Xuân nương; ở
Hương Nộn, huyện Tam Nông có đình thờ Thánh mẫu Lê Xuân Lan; ở Hữu Bổ, huyện
Lâm Thao có đình thờ Thánh mẫu Xuân Dung. Hàng năm, các làng mở hội đình, có lệ
mời phường Hát Xuân sang hát thờ. Vì Thành hoàng làng có tên là Xuân nên các
phường phải đổi từ Xuân thành từ Xoan. Vì vậy, có tên gọi Hát Xoan và phường Xoan.
Tới thế kỷ XVII, nhiều làng xã ở Phú Thọ đã dựng đình làm nơi thờ tự
thánh/thần, hội họp làng xã, vui chơi hội hè,... Sau đó, phường Xoan phải
chuyển lối trình diễn tại đền miếu sang lối trình diễn tại cửa đình.. Sự thay đổi này buộc các phường
Xoan phải tìm ra
các giải pháp nghệ thuật phù hợp để hoà nhập và thích nghi với nơi trình diễn
mới (Hát Cửa đình).
Tới thế kỷ XVIII, hầu hết làng xã ở Phú Thọ đều đã có đình.
Cứ đến mùa hội đình, các làng thường mời phường Xoan về hát thờ. Có hiện tượng
này, bởi hầu hết các đình làng ở Phú
Thọ đều thờ hoặc phối thờ những nhân vật lịch sử và thần thoại có liên quan tới
thời đại Hùng Vương. Dân gian quan niệm, Hát Xoan do vua Hùng truyền dạy, để
hát thờ tổ tông người Lạc Việt. Vì vậy, đối với người
dân trên đất Văn Lang thuở xưa và
người dân Phú Thọ ngày nay, không có nghệ thuật
hát thờ nào linh thiêng và quyến rũ họ
bằng nghệ thuật Hát Xoan.
Thông thường, nghệ thuật
Hát Xoan khi được trình
diễn đầy đủ sẽ diễn ra theo các
chặng sau:
- Hát Thờ: tưởng nhớ các Vua Hùng, các vị thần,
những người có công với dân, với nước
và tổ tiên của các dòng họ;
- Hát Nghi lễ: ca ngợi thiên nhiên, con người, đời sống sản xuất, sinh hoạt của cộng
đồng, qua 14 làn điệu khác nhau, gọi là 14 Quả cách;
- Hát
Hội (trong đó có Hát Giao duyên): bày tỏ khát vọng cuộc sống, tình cảm, tình
yêu nam nữ và phục vụ nhu cầu văn hóa của cộng đồng, với những làn điệu đậm
chất trữ tình, vui nhộn, được thể hiện qua hình thức hát đối đáp giữa trai, gái
làng sở tại và các Đào, Kép của phường Xoan… Tuy nhiên, tùy theo hoạt động hội
lệ ở các địa phương, nhiều trường hợp Hát Xoan chỉ trình diễn một hoặc hai
trong ba chặng hát nêu trên.
Âm
nhạc trong hát Xoan được cấu thành chủ yếu từ những thang 3 âm, 4 âm. Giai điệu
Xoan mộc mạc, tiết tấu đơn giản, giọng hát gần gũi với giọng nói. Nhạc cụ trong
Hát Xoan chỉ dùng một chiếc trống nhỏ, hai mặt bịt da và đôi ba cặp phách tre.
Bài
bản Xoan được kết hợp hài hòa giữa nhạc, thơ và giọng điệu. Trong Hát Xoan còn có các điệu múa, kết hợp với việc sử dụng
các đạo cụ, như quạt, phách tre, nậm rượu... Lời Xoan thường được thể hiện dưới
dạng thơ song thất lục bát, thất ngôn, lục bát, lục bát biến thể, bốn từ, sáu
từ,…
Hiện tại, trên địa bàn Phú Thọ còn bảo tồn được 31 bài Xoan
và 4 phường Xoan (An Thái, Thét, Phù Đức và Kim Đái), đều thuộc thành phố Việt Trì. Đứng đầu phường Xoan là ông Trùm. Trong Hát Xoan, Kép nam
thường làm nhiệm vụ hát dẫn (lĩnh xướng), múa, đệm trống con, trống cái; Đào nữ
thường đóng vai trò hát phỏng (hát nhắc lại), hát đối đáp, hay múa,... Ngoài
ra, khi Phường Xoan được mời đến trình diễn ở nơi khác, trong phần Hát Hội còn
có sự tham gia của trai, gái đại diện cho cộng đồng sở tại,...115
115 Nguồn: Hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể, tư liệu Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
Với
những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học đặc sắc của loại hình nghệ thuật độc
đáo này, ngày 24 tháng 11 năm 2011, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của
Liên hợp quốc (UNESCO) đã chính thức công nhận Hát Xoan Phú Thọ là di sản văn
hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Vì vậy, việc bảo vệ và phát
huy giá trị của nghệ thuật Hát Xoan sẽ góp phần tích cực cho việc giữ gìn bản
sắc văn hóa dân tộc và duy trì tính đa dạng của của văn hóa nhân loại.
4.11.
Nghệ thuật Bài Chòi
Vào
hồi 17 giờ 10 phút giờ địa phương (15 giờ 10 phút giờ Việt Nam) ngày 7 tháng 12
năm 2017, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản
văn hóa phi vật thể lần thứ 12 của UNESCO diễn ra tại Jeju, Hàn Quốc, Nghệ
thuật Bài Chòi Trung Bộ Việt Nam đã chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh
sách Di sản văn hóa phi vật thể đại
diện của nhân loại.
Nghệ thuật Bài Chòi Trung Bộ Việt Nam (ở các tỉnh Quảng Bình, Quảng
Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa và Đà
Nẵng) là một loại hình nghệ thuật đa dạng kết hợp âm nhạc, thơ ca, diễn xuất,
hội họa và văn học. Bài Chòi có hai hình thức chính: "Chơi Bài Chòi"
và "Trình diễn Bài Chòi". Chơi Bài Chòi liên quan đến một trò chơi
thẻ bài trong chòi tre vào Tết Nguyên đán. Trong các buổi trình diễn của Bài
Chòi, anh chị Hiệu biểu diễn trên chiếu cói, hoặc di chuyển từ nơi này đến nơi khác hoặc trong những dịp
riêng tư của các gia đình. Những người lưu giữ và thực hành nghệ thuật Bài Chòi
là các anh chị Hiệu, những nghệ nhân biểu diễn Bài Chòi đơn lẻ và những nghệ
nhân làm thẻ bài. Nghệ thuật Bài Chòi là một hình thức sinh hoạt văn hóa và
giải trí trong cộng đồng làng xã. Người trình diễn và gia đình họ đóng vai trò
quan trọng trong việc bảo vệ các hình thức thực hành bằng cách giảng dạy các
bài bản, kỹ năng ca hát, kỹ thuật trình diễn và phương pháp làm thẻ bài cho các
thế hệ trẻ. Cùng với cộng đồng, những người này đã thành lập gần 90 đội, nhóm
và câu lạc bộ để luyện tập và truyền dạy Nghệ thuật Bài Chòi, thu hút sự tham
gia rộng rãi của cộng đồng. Hầu hết,
nghệ nhân đều được học kỹ năng, kỹ thuật hô, hát Bài Chòi trong gia đình, chủ yếu thông qua phương pháp truyền miệng. Tuy nhiên, một số nghệ nhân
Bài Chòi ngày nay cũng truyền
dạy kiến thức và kỹ năng trong các hội, các câu lạc bộ và trường học.
Theo Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, hồ sơ đề cử di sản văn
hóa phi vật thể Nghệ thuật Bài Chòi Trung Bộ Việt Nam đáp ứng những tiêu chí
sau để đăng ký vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại:
- Nghệ thuật Bài Chòi là một thực hành văn hóa quan trọng
trong cộng đồng làng xã, đáp
ứng nhu cầu giải trí và thưởng thức nghệ thuật của cộng đồng. Các câu chuyện
trong Bài Chòi là những bài học đạo đức, thể hiện tình yêu quê hương đất nước,
sự gắn kết cộng đồng và kinh nghiệm sống của người dân. Hồ sơ đề cử đã chỉ ra
được vai trò quan trọng của người lưu giữ di sản. Là một di sản của cộng đồng,
việc truyền dạy Bài Chòi diễn ra chủ yếu trong gia đình, câu lạc bộ. Ngoài ra,
Bài Chòi còn được truyền dạy trong các trường
học. Việc thực hành di sản Nghệ thuật Bài Chòi thúc đẩy bình đẳng giới và sự tôn
trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng.
-
Việc ghi danh Nghệ thuật Bài Chòi
khuyến khích đối thoại giữa các cộng đồng, các nhóm người và cá nhân; tạo cơ
hội trao đổi và chia sẻ kinh nghiệm giữa những người thực hành, qua đó làm
phong phú kiến thức và kỹ năng liên quan đến việc thực hành các hình thức nghệ
thuật. Việc ghi danh cũng có thể củng cố mối liên kết giữa các cá nhân, các
nhóm người và các câu lạc bộ thực hành di sản và thực hành các truyền thống văn
hóa khác thông qua các hoạt động trình diễn và lễ hội liên quan. Hơn nữa, việc
ghi danh sẽ nâng cao nhận thức về sự đa dạng của di sản văn hóa phi vật thể vì
Nghệ thuật Bài Chòi là sự kết hợp của nhiều lĩnh vực văn hóa - nghệ thuật.
- Hồ
sơ đã mô tả chi tiết, rõ ràng những nỗ lực trong quá khứ và hiện tại để bảo vệ
di sản và đảm bảo sự tồn tại của các cộng đồng, các nhóm người và các câu lạc
bộ với hỗ trợ của nhà nước. Những nỗ lực này bao gồm việc tổ chức các hội Bài
Chòi, trình diễn và giảng dạy bài bản và kỹ năng ca hát, cũng như kỹ thuật
trình diễn, phương pháp làm thẻ bài và các kỹ năng chơi Bài Chòi. Thông qua Bộ
Văn hóa, Thể thao và Du lịch và chính quyền địa phương, Quốc gia thành viên sẽ
cung cấp nguồn tài chính, pháp lý và nhân lực để hỗ trợ thực hiện các biện pháp
này, với sự hợp tác của cộng đồng và các nghệ nhân. Các doanh nghiệp và ngân hàng đã đóng góp cho các hội thảo khoa học về Bài Chòi và
hoạt
động văn hóa liên quan như việc thực hành và truyền dạy di sản, cũng như sưu
tầm tài liệu, tư liệu hóa và hỗ trợ các biện pháp phục hồi di sản, vì di sản
vẫn có nguy cơ mai một, chủ yếu là do những khó khăn trong việc truyền dạy.
Chính sách đãi ngộ cho nghệ nhân đã được ban hành và chương trình giáo dục
chính quy cũng đã được thiết kế để thu hút các thế hệ trẻ. Các phương tiện
truyền thông địa phương và quốc gia cam kết nâng cao nhận thức về giá trị của
di sản với phần lớn các học viên tình nguyện tham gia vào quá trình phổ biến,
quảng bá di sản.
- Cộng
đồng tích cực đóng góp ý tưởng cho việc sưu tầm và tư liệu hóa di sản, điền vào
các mẫu kiểm kê và tham gia
vào tất cả các công đoạn chuẩn
bị hồ sơ đề cử. Các cá nhân và đại diện của các nhóm và câu lạc
bộ Bài Chòi đã ký Cam kết tự nguyện, đồng thuận của họ đối với đề cử, đồng
thời, sự hiểu biết về việc xây dựng hồ sơ đề cử của họ cũng được thể hiện trong
các đoạn ghi âm và ghi hình các cuộc phỏng vấn được thực hiện tại các địa
phương có thực hành Bài Chòi. Cục Di sản văn hóa và Viện Âm nhạc Việt Nam đã được ủy thác quá trình
tham vấn thông
qua các cuộc họp và hội thảo quốc gia và quốc tế được tổ chức trong năm 2014 và 2015.
Không có tập quán nào điều chỉnh hoặc hạn chế quyền tiếp cận đối với di sản
này.
- Di
sản này được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam đưa vào Danh sách di sản
văn hóa phi vật thể quốc gia trong giai đoạn 2014-2016. Bản kiểm kê được lưu
giữ tại Phần mềm Hệ thống thông tin quản lý di sản văn hóa phi vật thể của Cục
Di sản văn hóa Việt Nam. Các Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch/Sở Văn hóa và Thể
thao của 9 tỉnh có Bài Chòi chịu trách nhiệm phối hợp với cộng đồng để báo cáo
hàng năm về Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch các thông tin kiểm kê di sản Bài
Chòi. Viện Âm nhạc Việt Nam quản lý cơ sở dữ liệu về Nghệ thuật Bài Chòi và cập
nhật hàng năm.
Tài liệu tham khảo chương
4
1.
Phạm Trương Hoàng (2015)
UNESCO - CÁC ĐIỂM DI SẢN THẾ GIỚI TẠI VIỆT NAM –SÁCH DÀNH CHO HƯỚNG DẤN
VIÊN DU LỊCH.
4.
http://dch.gov.vn/pages/news/news.aspx?id=40
Câu hỏi hướng dẫn ôn tập chương 4
1. Phân
tích giá trị nổi bật và tiêu chí công nhận UNESCO về các di sản văn hóa vật thể
ở Việt Nam
2. Phân
tích giá trị nổi bật và các tiêu chí cộng nhận của UNESCO về các di sản văn hóa
phi vật thể ở Việt Nam
3. Di
sản tư liệu là gì? Giá trị của di sản tư liệu? phân tích giá trị nổi bật của
từng di sản tư liệu.
Định hướng thảo luận
1. Bằng
kiến thức hiểu biết, các anh chị hãy phân tích sự tương đồng và khác biệt của
di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại với di sản văn hóa cần được
bảo vệ khẩn cấp? Cho ví dụ minh họa đối với các loại hình này ở Việt Nam hiện
nay.
2.
Phân tích làm thế nào để di sản văn
hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp trở thành di sản văn hóa phi vật thể,
đại diện của nhân loại?
Bài
tập thực hành
Dựa
vào số lượng các loại hình di sản văn hóa (vật thể và phi vật thể), lớp có thể
chia làm nhiều nhóm, mỗi nhóm bắt thăm chọn một loại hình di sản văn hóa để
nghiên cứu, trình bày, thuyết trình tại lớp về lịch sử nguồn gốc di sản, giá
trị nổi bật vè lịch sử, văn hóa, khoa học toàn cầu của di sản, vấn đề bảo tồn
và phát huy di sản trong bối cảnh hiện tại.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
14.
Trần Văn Ánh – Đỗ Ngọc Anh – Phan Quốc Anh (2012),
Văn hóa Phi vật thể
người Việt tỉnh Ninh Thuận, Nxb Đại học Công Nghiệp, TP.HCM
15.
A. M. Hasna (2007), Các chiều của
sự bền vững, Tạp chí Khoa học về phát
triển bền vững: Năng lượng, Môi trường và Sức khỏe, Tập 2, Số 1,
16.
Trần Văn Ánh - Lâm Nhân (2011) Tri thức bản địa người Xtiêng tỉnh Bình
Phước, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số
321.
17.
Nguyễn Thị Bảy – Phạm Lan Oanh (2014),
Văn hóa ẩm thực qua câu đố của người Việt, NXB Chính trị Quốc gia
18.
Bộ
Giáo dục và Đào tạo (2010) Sách giáo khoa Ngữ Văn 10, tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội
19.
Đoàn Văn Chúc (1997), Văn hóa học, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội
20.
Thiều Chửu (1993),
Hán Việt tự điển,
Nxb Thành phố Hồ Chí Minh
21.
Cục Di sản Văn hóa (2005), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 1, NXb Thế Giới, Hà Nội
22.
Cục Di sản Văn hóa (2005), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 2, NXb Thế Giới, Hà Nội
23.
Cục Di sản Văn hóa (2006), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 3, NXb Thế Giới, Hà Nội
24.
Cục Di sản Văn hóa (2006), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 4, NXb Thế Giới, Hà Nội
25.
Cục Di sản Văn hóa (2010), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 5, NXb Thế Giới, Hà Nội
26.
Cục Di sản Văn hóa (2012), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 6, NXb Thế Giới, Hà Nội
27.
Cục Di sản Văn hóa (2014), Bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật
thể - tập 7, NXb Thế Giới, Hà
Nội.
28.
Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể
thao và Du lịch, Tư liệu Hồ sơ di sản văn hóa
phi vật thể.
29.
Trần Trí Dõi, Chính sách ngôn ngữ văn hóa dân tộc Việt Nam,
NXB Đại học Quốc gia Hà Nội
30.
Đảng Cộng sản Việt Nam, Nghị quyết Hội nghị lần thứ V ban Chấp hành TW VIII.
31.
Phan Thanh Hải (2009),
Quy hoạch và cấu trúc kinh đô Huế,
Tạp chí Khảo cổ
học, Số 4/2009
32.
Lê Như Hoa (chủ biên, 2002), Văn hóa ứng xử của các dân tộc Việt Nam,
NXB Văn hóa-Thông tin, Hà Nội.
33.
Phạm Trương Hoàng (2015) UNESCO -
CÁC ĐIỂM DI SẢN THẾ GIỚI TẠI VIỆT NAM –SÁCH DÀNH CHO HƯỚNG DẤN VIÊN DU LỊCH.
34.
Hội đồng Quốc gia chỉ đạo biên soạn Từ điển bách khoa Việt Nam (2002), Từ
điển Bách khoa Việt Nam, tập 2,
NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội
35.
Nguyễn Xuân Hồng (2014),
Lễ hội truyền thống
của người Việt ở đồng bằng
sông Cửu Long – vấn đề bảo tồn và phát huy, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
36.
Nguyễn Thị Huệ (2011, chủ biên), Giáo trình Sưu tầm hiện vật bảo tàng, NXB Lao động, Hà Nội
37.
Nguyễn Quốc Hùng (1975) HánViệt Tân Từ điển, NXB Khai Trí, Sài Gòn.
38.
Vũ Ngọc Khánh, Phạm Minh Thái,
Nguyễn Vũ (2002), Từ điển văn hoá dân gian,
Nhà xuất bản Văn hoá Thông tin, Hà Nội
39.
Nghị định 100/2006/NĐ-CP). Nghị định số 100/2006/NĐ- CP ngày
21/09/2006 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều
của Bộ luật Dân sự, Luật Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả và quyền liên quan
40.
Lâm Nhân (chủ biên, 2017), Văn hóa các dân tộc tỉnh Sóc Trăng (sưu
tầm, giới thiệu, dịch nghĩa), NXB Hội Nhà văn, Hà Nội.
41.
Vương Hoằng Quân (chủ biên, 2008), Cơ sở Bảo tàng học Trung Quốc, Cục Di
sản văn hóa dịch, NXB Thế giới, Hà Nội.
42.
Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam, Luật Di sản văn hóa năm
2024,
NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2024.
43.
Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2002),
Hiến pháp Việt Nam, NXB
Chính trị Quốc gia, Hà Nội
44.
Phạm Côn Sơn (1999), Gia Lễ xưa và nay, Nhà
xuất bản Thanh Niên, Hà Nội.
45.
Timothy Ambrose and Crispin Paine
(2000), Cơ sở Bảo tàng học, Bảo tàng Cách mạng Việt Nam dịch và xuất bản năm
2000
46.
Tô Ngọc Thanh (2001), tập bài giảng về văn hóa phi vật thể
47.
Ngô Đức Thịnh - Frank Proschan (chủ
biên), (2005), Folklore Một số thuật ngữ
đương đại, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.
48.
Từ điển Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội
49.
UNESCO (1972), Công ước Bảo vệ di
sản văn hóa và thiên nhiên thế giới năm 1972
50.
UNESCO (2003), Công ước quốc tế về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể 2003
51.
UNESCO (2016), Hướng dẫn thực hiện
Công ước về Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể.
52.
UNESCO (2009), Sổ tay thông tin về di sản văn hóa phi vật thể (ICH Kit)
53.
Ủy
ban thế giới về môi trường và phát triển (Ủy ban Brundtland), 1987, Our
Common Future, Oxford, Oxford University Press.
54.
Viện Smithsonian (2003), Hướng dẫn
phỏng vấn điền dã di sản văn hóa phi vật thể
(bản dịch và biên tập lại).
55.
Viện Văn hóa Thông tin (2003), Tài
liệu tập huấn tổng điều tra văn hóa phi vật thể.
56.
Bùi Văn Vượng (2002),
Làng nghề thủ công truyền thống
Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội
57.
Nguyễn Như Ý(1998),
Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa Thông
tin, Hà Nội
58.
Peter Howard (2003), Heriatge:
Mangement, Interpretation, Identity (Di sản - quản lý, diễn giải và bản sắc),
Continuum, New York Tower Building, 11 York street, London, SEI 7NX; No:15, 26 street East, New York, NY 10010.
PHẦN PHỤ LỤC