BẢNG CÂU HỎI PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA VỀ ĐỀ
TÀI: "ỨNG DỤNG NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ ĐIÊU KHẮC CHAMPA
PHONG CÁCH HÒA LAI VÀO THIẾT KẾ THỜI TRANG DẠ HỘI"
1. Xin
chuyên gia giới thiệu đôi nét về bản thân và kinh nghiệm nghiên cứu về nghệ thuật
Champa, đặc biệt là phong
cách Hòa Lai.
Câu trả lời:
Họ và tên: Phan Quốc Anh.
PGS.TS. Chuyên ngành văn hóa học. Giảng viên Cao cấp Khoa Mỹ thuật Thiết kế
VLU.
Là người đã công tác gần
50 năm ở vùng đồng bào Chăm Thuận Hải trước đây và Ninh Thuận sau này, bản thân
có quá trình nghiên cứu văn hóa Chăm. Luận án tiến sĩ là Nghi lễ vòng đời của
người Chăm Ba la môn. Đã có vài chục bài báo về văn hóa Chăm. Tuy nhiên đa phần
là theo chuyên ngành văn hóa học.
Tuy nhiên, văn hóa Chăm
quá phong phú, đặc sắc và nhiều chuyên ngành khác nhau. Vì vậy, kiến thức về
văn hóa Chăm của tôi còn rất khiêm tốn. Nhất là tiếp cận văn hóa Chăm từ chuyên
ngành mỹ thuật.
Trong quá trình công tác tại
Sở Văn hóa Thể thao và du lịch tỉnh Ninh Thuận (từ năm 1992 đến 2015) tôi có
tham gia nghiên cứu về văn hóa Chăm, có hỗ trợ NCS Nguyễn Minh Khang làm luận
án tốt nghiệp về ngành kiến trúc – xây dựng tháp Hòa Lai. Bản trả lời này tôi dựa
trên các hồ sơ về di tích tháp Hòa Lai và Luận án TS của Nguyễn Minh Khang, các
tư liệu của Stern. Philippe (1942), Lê Đình Phụng, Ngô Văn Doanh...
Đôi nét về tháp Hòa Lai:
Hầu hết các nhà nghiên cứu
đều cho rằng, nhóm đền tháp Hòa Lai ở Ninh Thuận có niên đại xây dựng từ khoảng
thế kỷ VIII đến thế kỷ IX. Trải qua hơn 10 thế kỷ tồn tại trong những điều kiện
hết sức khắc nghiệt, nhóm đền tháp này đã bị hủy hoại, xuống cấp nghiêm trọng,
nhiều công trình đã trở thành phế tích, những đền tháp còn lại cũng mất đi nhiều
thành tố nghệ thuật có giá trị,... Tuy vậy, chúng vẫn toát lên vẻ đẹp thanh
thoát, nhẹ nhàng, biểu hiện ở sự tiết độ trong việc sử dụng các chi tiết trang
trí và tỷ lệ hài hoà giữa các thành phần kiến trúc. Chính vì vậy, bên cạnh giá
trị lịch sử, nhóm đền tháp Hoà Lai còn được biết đến như những kiến trúc vào loại
đẹp nhất, thành công nhất trong kho tàng di sản kiến trúc đền tháp Chămpa. Nghệ
thuật kiến trúc nhóm đền tháp Hòa Lai, vì thế, đã góp phần trở thành nền tảng
cho những thành công tiếp sau của nền nghệ thuật kiến trúc Chămpa vô cùng độc
đáo.
- Phillipe Stern (1942)
trong AC đã chọn nhóm đền tháp Hoà Lai làm đại diện tiêu biểu cho phong cách
nghệ thuật cùng tên và biện luận sự tiến triển các thành tố nghệ thuật trong lịch
sử đền tháp Chămpa. Những vấn đề về nhóm đền tháp Hoà Lai tác giả đề cập đến
bao gồm: quá trình phát triển của trang trí kiến trúc, cột ốp, dải trang
trí,... (Stern. Philippe (1942),
L’Art du Champa (Ancien Annam) et son évulution, Toulouse, pg. 15-16; 23-24;
28-29; 33; 35). Phần thứ hai của AC đề cập đến những tính chất chủ yếu của các
phong cách, từ phong cách Mỹ Sơn A1 đến phong cách muộn, trong đó các đặc điểm
của phong cách Hoà Lai và sự chuyển tiếp trước sau nó được trình bày từ trang
46 đến trang 49. Ngoài ra, các đền tháp Hoà Lai còn được ghi chú trong phụ lục
về sự tiến triển điêu khắc Chămpa và vấn đề Mỹ Sơn (Stern. Philippe (1942), pg.
73-74; 82-83).
Năm 2001, nhóm đền tháp
Hòa Lai được xếp hạng di tích kiến trúc - nghệ thuật cấp quốc gia, Năm 2021,
cùng với Tháp Po Kluang Girai, được công nhận là di tích quốc gia Đặc biệt.
Tháp Hòa Lai có diện tích khoanh vùng bảo vệ dự kiến khoảng 14.000m2 . Thời điểm
đó, toàn bộ khuôn viên chỉ còn hai đền tháp đứng vững (đền tháp Bắc và đền tháp
Nam), đền tháp Giữa đã hoàn toàn phế sụp
2. Theo
chuyên gia, phong cách Hòa Lai có những đặc điểm nổi bật nào so với các phong
cách nghệ thuật Champa khác?
Mặt đứng kiến trúc các đền
tháp được chia làm ba phần: đế, thân và mái. - Phần đế đƣợc trang trí chủ yếu bằng
các khối ốp. Ở đền tháp Nam, các khối ốp dường như chưa hoàn chỉnh, có thể việc
điêu khắc chi tiết đã phải dừng lại vì một lý do nào đó. Nhìn từ xa, các khối ốp
như những hình người đang đứng chắp tay trước ngực. Điều đặc biệt ở các chi tiết
này là sự phát triển theo chiều cao, vươn lên đến tận cao độ giữa các cột,
trong khi đó phần chân của nó chỉ là các đường giật vuông góc đơn giản đặt trên
đế tháp. Các khối ốp đế đền tháp Bắc thì ở trong một tình trạng khác hẳn. Chúng
đã được hoàn thiện đến từng chi tiết nhỏ. Đây là dạng khối ốp gồm các lớp chồng
lên nhau theo cấu trúc ba phần: phần đế kết hợp các đường giật vuông và vát
chéo; phần thân là khối vuông chia làm ba khoảng dọc, với dải trang trí ở khoảng
giữa; phần đỉnh là các chi tiết hoa lá cuộn ngược chiều kết thành một dáng vòm
thấp, kết thúc đỉnh vòm là một vành tròn ôm lấy bông hoa tám cánh. - Phần thân
các đền tháp đƣợc tạo nên bởi nhiều thành tố kiến trúc nghệ thuật, trong đó
đáng lưu ý là các cột nổi và hệ thống cửa giả. Trên mỗi mặt tường có bốn cột nổi,
chân cột bị che lấp một phần bởi các khối ốp đế vươn cao, đỉnh cột có điêu khắc
hình Garuda đang xoè cánh, như đỡ trên vai toàn bộ dải trang trí diềm thân đền
tháp. Ở đền tháp Bắc, hình Garuda được tạo tác tỉ mỉ, đầy đủ các chi tiết. Tuy
nhiên ở đền tháp Nam, hình Garuda không thực rõ ràng vì hiện trạng các đầu cột
đã bị sạt lở nặng nề. Các cột chia làm ba dải trang trí chạy dọc, trong đó, dải
trang trí ở giữa các cột của đền tháp Bắc có điêu khắc hình hoa lá uốn lượn và
các trụ hoa nối tiếp nhau, đặc biệt ở đây có trang trí dạng lá móc nối tiếp
nhau, được các nhà nghiên cứu nghệ thuật đánh giá là loại hình trang trí duy nhất
của Hòa Lai, không gặp trong bất cứ đền tháp Chămpa nào khác Stern. Philippe
(1942), pg. 48). Cột góc và cột kế tiếp tạo thành một ô khám nông, dạng hình
thang, phần đỉnh thu nhỏ dần. Đây là một nét đặc trưng của các ô khám vách 50 tường
ở Hoà Lai, nó tạo cho các cột càng lên cao thì càng loe rộng ra. Các cột ở giữa
cách nhau khá xa, đủ chỗ để bố trí một khung cửa giả có trang trí hình môn thần
trong tư thế đứng, tay cầm binh khí. Cửa giả của cả hai đền tháp đều gồm các lớp
giật ra khá xa so với phần thân nhưng có những nét khác nhau. Cửa giả tháp đền
Nam đơn giản hơn, giữa khung cửa có hai ô khám nông chạy dọc, được phân chia bởi
một đường gân nổi thấp. Vòm cửa gồm hai lớp, lớp trong vươn lên khỏi mặt diềm
thân, lớp ngoài thấp hơn, bề mặt không có trang trí. Chu vi phía ngoài của vòm
có dáng chuông thấp nhƣng chân vòm được mở rộng về hai phía bằng các đường cung
tròn nhỏ, cung tròn phía trong cuốn theo chiều ngược lại. Vòm cửa giả đền tháp
Bắc đã hoàn chỉnh điêu khắc, hai lớp vòm gần như đồng dạng với nhau, có dáng
cao hơn vòm đền tháp Nam và trang trí cầu kỳ hơn. Bề mặt vòm được trang trí bởi
các dây hoa chạy xuống từ đỉnh vòm, những dây hoa phía ngoài cứ đi hết một guột
lá lại cuốn ra ngoài tạo thành một mô típ lá cuộn tròn hoàn chỉnh; phía trong,
những guột lá chạy uốn lượn đến tận chân vòm rồi cũng cuốn lại nhưng ngược chiều
với đường viền phía ngoài. Tất cả tạo thành một khung uốn lượn hình quả bầu nậm,
ôm lấy một hình người cưỡi hổ trong ô khám giữa vòm. Đỉnh vòm cửa giả đền tháp
Bắc như được khoá lại bằng một khung hình chữ nhật, bên trong có tượng thần ngồi
xếp chân trong tư thế thiền. Hình thức vòm cửa giả được lặp lại ở hai bên cánh
Tiền sảnh nhưng giản lược hơn. Các đền tháp Hoà Lai có Tiền sảnh khá phát triển,
đã có cấu tạo cửa giả Tiền sảnh hoàn chỉnh, song hiện trạng chỉ còn thấy rõ ở đền
tháp Bắc, ở đền tháp Nam có thể không có cửa giả Tiền sảnh. - Phần mái các đền
tháp, về cơ bản còn lại ba tầng lặp lại và thu nhỏ cấu trúc phần thân. Trên các
tầng mái, hai cột nổi ở giữa hầu như bị che khuất bởi một cấu trúc vòm giả ba lớp
tịnh tiến thu nhỏ dần về phía xa mặt tường. Các vòm giả này cũng bị thu ngắn lại,
nó trở nên có dáng thấp bè và đặt ngay phía trên một khung hình chữ nhật dựng đứng
và khoét nông, bên trong khung có 51 điêu khắc. Các cột ở góc tường cũng bị
choán hết diện tích bề mặt do có sự xuất hiện của khối ốp. Đó là chi tiết đã bị
giản lược, thực chất nó chính là sự thu nhỏ của lớp ngoài cùng của khối ốp đế.
Ô khám giữa các cột trên các tầng mái vẫn còn khung hình hoàn chỉnh. Nó cũng được
tạo dáng hình thang, song do sự thu ngắn của chiều cao các tầng mà chiều cao của
hình thang không lớn hơn quá nhiều so với cạnh đáy của nó. Các tầng mái của đền
tháp Nam đã được hoàn chỉnh và có điêu khắc (thường là hình tu sĩ), không còn
tình trạng vỡ vạc và bỏ dở như phần thân đền tháp này. Tuy nhiên, do các vòm cửa
ở thân đền tháp Nam quá phát triển, nhô ra quá xa so với các mặt tường, nên các
tầng mái bị thu vào một cách đột ngột, không tạo nên được sự hài hòa và cân xứng
như đền tháp Bắc. Sau khi hoàn thiện các tầng mái, trên đỉnh các đền tháp được
tạo thêm một khối bệ có hướng thoải dần từ tâm đền tháp ra phía ngoài. Đây có
thể là một khối đỡ cho chi tiết đỉnh tháp gắn vào. Ở đền tháp Bắc còn rõ khối bệ
mặt bằng hình đa giác đều, còn ở đền tháp Nam, sự sạt lở trên đỉnh đã không cho
biết thật rõ chi tiết này.
Về kiến trúc và nghệ thuật,
các đền tháp hiện còn đều có mặt bằng cơ bản hình vuông, kết hợp với các khối cửa,
trong đó khối cửa chính hướng Đông phát triển hơn, tạo thành cấu trúc Tiền sảnh.
Mặt đứng các đền tháp được chia làm ba phần (đế, thân và mái tháp) cấu trúc bởi
các cột ốp nổi, các ô khám và vòm cửa, trang trí bằng nhiều hình thức hoa văn độc
đáo (như trụ hoa, cành lá lượn sóng, hình Garuda, hình rắn, môn thần, tu
sĩ,...) và đặc biệt là, dạng hoa lá móc chỉ riêng có ở Hòa Lai.
Khi nghiên cứu về phong
cách kiến trúc - nghệ thuật đền tháp Chămpa, hầu hết các nhà nghiên cứu đều dựa
vào Bảng phân loại của Philippe Stern. Thông qua nghiên cứu quá trình tiến triển
của bảy thành tố kiến trúc - nghệ thuật cơ bản (cửa vòm, cột ốp, dải trang trí,
cột nhỏ, bộ diềm, các hình điểm góc và bộ phận trang trí góc), Philippe Stern
đã sắp xếp các đền tháp Chămpa thành sáu phong cách và năm giai đoạn chuyển tiếp
giữa các phong cách đó. Phong cách cổ, hay phong cách Mỹ Sơn E1 (Thế kỷ VIII) Mặt
bằng kiến trúc thường có hình chữ nhật, tường mỏng, mái lợp ngói (được đỡ bởi hệ
thống cột có chân tảng), cửa vòm thấp (trang trí bằng hoạ tiết lá cây đứt đoạn
và các đường gờ đơn giản, kết thúc bên trong và bên ngoài cửa vòm là các hình
Naga, Makara), cột nhỏ có tiết diện tròn, bụng cột được trang trí các tràng
hoa,... Phong cách cổ cho thấy sự gần gũi với các mô típ du nhập từ Ấn Độ, gần
gũi với nghệ thuật Khmer thời kỳ tiền Angkor (Stern. Philippe (1942) 101]. b.
Chuyển tiếp giữa phong cách cổ và phong cách Hòa Lai (Đầu thế kỷ IX) Có thể nhận
biết sự biến đổi này trên các đền tháp ở Damrei Krap - một kiến trúc Chămpa
trên đất Campuchia, chủ yếu thể hiện qua hai thành 82 tố nghệ thuật: cửa vòm và
cột ốp. Trong đó, cửa vòm vẫn còn kiểu trang trí cổ, song phát triển hơn một
chút, có những đường lượn theo cung vòm và các đường lá cuộn ra phía ngoài. Bên
cạnh đó, theo Philippe Stern, chiếc cột nhỏ (thể hiện trên bệ của Mỹ Sơn E1 và
trên các cửa giả của Damrei Krap) có tiết diện tròn, sẽ biến đổi thành tiết diện
bát giác, như thể hiện trên các đền tháp Hòa Lai sau này (Stern. Philippe
(1942), L’Art du Champa (Ancien Annam) et son évulution, Toulouse. pg. 47). c.
Phong cách Hoà Lai (Từ đầu đến giữa thế kỷ IX) Đặc trưng nổi bật dễ dàng nhận
thấy qua các cột ốp, cửa vòm và dải trang trí. Trong đó, bề mặt cột ốp được
chia thành ba phần chạy dọc, phần giữa đã được trang trí (bằng trụ hoa, cành lá
lượn sóng, hình quả trám, hình tam giác phủ lá cây,...), không còn trơn nhẵn như
các cột của giai đoạn chuyển tiếp trước đó. Các cửa vòm được bao phủ bằng cành
cây và lá cuộn, theo kiểu xoắn nhiều vòng. Đặc biệt, một trong những đặc trưng
của phong cách Hòa Lai được Philippe Stern đánh giá cao, đó là các dải trang
trí trên tường, dưới bộ diềm, hay ở đầu cột, là những tràng hoa kép, gấp ba hay
bắt chéo, những tua vải và những tràng hoa... [sdd pg. 48]. d. Chuyển tiếp giữa
phong cách Hoà Lai và phong cách Đồng Dương (Từ giữa thế kỷ IX đến khoảng niên
điểm 875) Quá trình chuyển tiếp này, theo Philippe Stern, được đảm bảo bằng sự
duy trì một số mô típ trang trí. Trên đền tháp Po Dam, có lẽ thuộc giai đoạn cuối
của phong cách Hòa Lai, các trụ hoa đã có biến đổi thành hình sâu và hình cây
đàn Lyre (giống phong cách Đồng Dương sau này), Bên cạnh đó, một số trang trí
trụ hoa, hiển nhiên là thuộc giai đoạn đầu của phong cách Đồng Dương thì hầu như
giống hệt các trang trí ở Hòa Lai,...pg. 48
3. Ý
nghĩa biểu tượng của các họa tiết này trong đời sống văn hóa và tín ngưỡng của
người Chăm là gì?
Đây là một câu hỏi khó vì
tháp Hòa Lai được xây dựng đã hàng thiên niên kỷ nay. Trong khi văn hóa Chăm
không hoàn toàn là văn hóa Hindu – Hòa Lai là các biểu tượng thờ Shiva giáo –
Văn hóa Ấn Độ khi vào Champa đã bị bản địa hóa rất nhiều nên văn hóa tôn giáo –
tín ngưỡng của cư dân Chăm Pa thời kỳ Hòa Lai (tk VIII – IX) rất khó để trả lời
câu hỏi này. Câu hỏi này không phải là không trả lời được nhưng sẽ rất dài và
phức tạp vì thời đại này đã lùi xa – đó là chưa nói đến ảnh hưởng của văn hóa
Khmer vì cho đến nay, một số nhà nghiên cứu còn cho rằng Tháp Hòa Lai liên quan
đến Khmer.
Để có cách nhìn sâu hơn, học
viên cần đọc các tư liệu về tôn giáo tín ngưỡng Ba la môn giáo thời kỳ
4. Theo
chuyên gia, những hoa văn hoặc họa tiết của phong cách Hòa Lai có tiềm năng để
áp dụng vào thiết kế thời trang dạ hội không? Vì sao?
Câu
trả lời:
Những
hoa văn họa tiết của phong cách điêu khắc Hòa Lai có tiềm năng để áp dụng vào
thiết kế thời trang dạ hội. Tuy nhiên, họa tiết của đền tháp Hòa Lai vừa mang
biểu tượng của shiva giáo vừa chứa đựng văn hóa bản địa của dân tộc Chăm khá
sâu sắc nên để khán giả hiểu được chiều sâu tín ngưỡng đó không hề dễ dàng gì.
Nhưng quan trọng nhất vẫn là cái đẹp của những đường nét cong chứa đựng tư duy
nghệ thuật của người Chăm xưa để làm cảm hứng sáng tạo những mẫu thời trang mới.
5. Khi
ứng dụng nghệ thuật trang trí điêu
khắc Champa vào thời
trang, làm thế nào để cân bằng giữa yếu tố truyền thống và sáng tạo hiện đại mà
vẫn tôn trọng giá trị văn hóa?
Câu
trả lời:
Để cân bằng giữa yếu tố
truyền thống và sáng tạo hiện đại mà vẫn tôn trọng giá trị văn hóa mang phong
cách Champa, cần lựa chọn những nét, những đường cong liên tiếp tiêu biểu nhất
của đường nét và bố cục các hoa văn phong cách Hòa Lai (khá tỉ mỉ, chi tiết). Về
màu sắc, vẫn cần màu đặc trưng của màu gạch và có điểm một vài nét của rêu
phong thời gian
6. Chất
liệu hoặc kỹ thuật nào trong thiết kế thời trang hiện đại phù hợp nhất để tái
hiện các chi tiết điêu khắc Champa
phong cách Hòa Lai?
Câu
trả lời:
Câu
này xin không trả lời
7. Những
lưu ý cần cân nhắc trong quá trình chuyển
đổi nghệ thuật điêu khắc Champa
phong cách Hòa Lai vào thời trang dạ hội (ví dụ: độ chi tiết, sự phù hợp
với trang phục)?
Câu
trả lời:
Theo suy nghĩ cá nhân.
Phong cách Hòa Lai là một phong cách thể hiện nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc
đặc trưng nhất (đẹp nhất, tỉ mỉ, chi tiết nhất, tiết tấu nhịp điệu khá đặc
trưng) trong các phong cách nghệ thuật (điêu khắc gạch) của đền tháp Champa. Vì
vậy, không khó để lột tả phong cách nghệ thuật này trong thiết kế trang phục dạ
hội. Một trong những yếu tố cần lưu ý là tăng độ chi tiết và tiết tấu – sự nối
đuôi nhau những đường cong tưởng chừng vô tận.
BẢNG Ý KIẾN CỦA CHUYÊN GIA VỀ SẢN PHẨM ĐỀ
TÀI: "ỨNG DỤNG NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ ĐIÊU KHẮC CHAMPA
PHONG CÁCH HÒA LAI VÀO THIẾT KẾ THỜI TRANG DẠ HỘI"
Nhận định của chuyên gia về các mẫu thiết kế trên như thế nào?
Câu
trả lời:
Rất đẹp.
Hãy thử
điểm một vài nét của nghệ thuật điêu khắc vũ nữ Trà Kiệu xem sao?